Dawne i współczesne naturalne środki stosowane w terapii chorób zwyrodnieniowych i zmian pourazowych stawów

 

Różański H.: Leczenie choroby zwyrodnieniowej. Dawne i współczesne środki naturalne. Lek w Polsce, Dug in Poland; cz. I nr 12’06 , s 67-77; nr 2’07 cz. II, s. 67-84.

 

 

Dr Henryk Różański

Akademia Medyczna im. K. Marcinkowskiego

Katedra Medycyny Społecznej

Zakład Historii Nauk Medycznych

Kierownik Zakładu: prof. dr hab. med. Roman Meissner

Ośrodek Badawczo-Rozwojowy LNB Poland

 

 

 

Streszczenie:

Choroba zwyrodnieniowa stawów jest jedną z najczęstszych chorób przewlekłych w populacji ludzkiej (15% ludności świata). Choroba objawia się stanem zapalnym i deformacją chrząstki stawowej. W leczeniu choroby zwyrodnieniowej stawów stosowane są najczęściej niesteroidowe środki przeciwzapalne, będące inhibitorami cyklooksygenazy prostaglandynowej.

Alternatywą dla syntetycznych leków przeciwreumatycznych (przeciwzapalnych i przeciwbólowych) mogą być substancje naturalnego pochodzenia: roślinne i zwierzęce. W artykule omówiono właściwości wielu środków roślinnych, np. Rhizoma Zingiberis, Flos Spiraeae, Cortex Salix, Cortex Populi, Radix Harpagophyti, Cortex Fraxini, Semen Colchici, Fructus Alkekengi, Cortex, Flos et Semen Hippocastani, Semen Foenugraeci i ich przydatność w terapii choroby zwyrodnieniowej stawów. Wyniki wielu badań naukowych zachęcają do zastosowania w terapii asteoartrozy suplementów zawierających substancje wystepujące w tkankach zwierzęcych: chondroitynę i glukozoaminę, które poprawiają metabolizm chrząstki, przyczyniając się do jej odnowy i zapobiegając dalszej jej deformacji. Duże znaczenie w terapii pomocniczej choroby zwyrodnieniowej stawów maja również witaminy (E, C, B6), roślinne antyoksydanty, niektóre biopierwiastki (bor, krzem, magnez) i nienasycone kwasy tłuszczowe (oleje roślinne, tran).

 

 

 

Wstęp

 

Szkielet (sceletum), czyli kościec złożony jest z kości, chrząstek i stawów. Jest to bierny układ ruchu. Stawy i chrząstki są zbudowane z tkanki chrzęstnej. Tkanka chrzęstna (łac. textus cartilagineus; gr. chondros) jest to tkanka podporowa. Wyróżnia się tkankę chrzestną szklistą, sprężystą i włóknistą.

1. Tkanka chrzęstna szklista występuje na powierzchniach stawowych kości, w ścianie tchawicy, oskrzeli i krtani. Okryta jest tkanką łączną właściwą włóknistą – ochrzęstną (perichondrium). Komórki chrząstki to chondrocyty i leżą w jamkach (chondrocel) istoty międzykomórkowej pojedynczo lub po kilka. Chondrocyty mają 1 lub 2 jądra, aparat Golgiego, retikulum endoplazmatyczne granularne i mitochondria. Syntetyzują tropokolagen typu II, glikozaminoglikany i proteoglikany.

Ułożenie włókienek kolagenowych jest regularne i uzależnione od kierunku działania sił ucisku na chrząstkę. Istota podstawowa zbudowana jest z makrocząsteczek proteoglikanów i kwasu hialuronowego.

W ochrzęstnej znajdują się kanały, w których leżą naczynia krwionośne. Odżywianie chrząstki odbywa się przez dyfuzję z naczyń krwionośnych kanałów ochrzęstnej. Dyfuzja jest jednak utrudniona, bo w istocie międzykomórkowej brak wolnej wody (woda jest związana). Chondrocyty oddalone od naczyń krwionośnych degenerują, co prowadzi do rozwoju chorób ortopedycznych.

2. Chrząstka sprężysta zawiera chondrocyty zlokalizowane w jamkach chrzęstnych oraz istotę międzykomórkową. W istocie tej obecne są włókna sprężyste. Włókna kolagenowe typu II występują w niewielkiej ilości i gromadzą się przede wszystkim wokół chondroceli; włókienka nie są zorientowane. Występuje w małżowinie usznej, w nagłośni i w krtani. Przybiera zabarwienie żółtawe i nie kostnieje.

3. Chrząstka włóknista zbudowana jest głównie z włókienek kolagenowych typu I, zebrane w pęczki i równoległym przebiegu (są zorientowane). Sporo objętości tej tkanki zajmuje także galaretowata istota międzykomórkowa. Chondrocele z chondrocytami są oddalone od siebie. Występuje w miejscach połączeń ścięgien i więzadeł z kośćmi, w krążkach międzykręgowych i w spojeniu łonowym.

Tkanka chrzęstna powstaje z mezenchymy. Komórki młodociane chrząstek to chondroblasty. Wzrost chrząstki odbywa się poprzez zwiększenie ilości substancji międzykomórkowej oraz narastanie perichondrium (ochrzęstnej). W trakcie regeneracji chrząstek uczestniczą komórki macierzyste ochrzęstnej, które są pobudzane do proliferacji, syntezy kolagenu i proteoglikanów.

Dzięki zróżnicowanym typom połączeń kości mogą pełnić funkcje biernego układu ruchu, funkcje podporowe i ochronne. Wyróżnia się połączenia ciągłe – synarthrosis (więzozrosty, chrząstkozrosty, kościozrosty i mięśniozrosty) oraz połączenia przerywane (stawy).

Połączenia przerywane, czyli stawowe są ruchomymi połączeniami, conajmniej dwóch kości, posiadającymi powierzchnie chrzęstne, pomiędzy którymi znajduje się włosowata szczelina wypełniona płynem maziowym, a całość otoczona jest torebka stawową, w której panuje ciśnienie ujemne.

Biorąc pod uwagę liczbę kości tworzących staw, liczbę osi, kształt powierzchni stawowych i ruchomość stawy dzielimy na:

1.Stawy jednoosiowe: staw zawiasowy, staw obrotowy;

2.Stawy dwuosiowe: staw kłykciowy, staw siodełkowy;

3.Stawy wieloosiowe: staw kulisty, staw panewkowy.

Staw zawierający krążek stawowy nosi nazwę stawu zespolonego. Staw utworzony z conajmniej trzech kości jest stawem złożonym.

Torebka stawowa zamyka jamę stawową, utrzymuje kości w stawie; często jest wzmocniona więzadłami i stanowi miejsce przyczepu ścięgien. Składa się z dwóch warstw: zewnętrznej – włóknistej i wewnętrznej – maziowej. Warstwa zewnętrzna zbudowana jest z włókien kolagenowych, fibroblastów i fibrocytów. Jest grubsza w miejscach przyczepu więzadeł.

Błona maziowa wyściela jamę stawową, nie posiada błony podstawnej, tworzy fałdy i kosmki co zwiększa jej powierzchnię (np. w stawie kolanowym powierzchnia ma 110 cm kwadratowych). Błona maziowa obejmuje dwie warstwy:

→ synowialna (stratum synoviale), czyli wyściółkowa zbudowana z 2-3 warstw komórek synowialnych =synoviocyty(owalne komórki z wypustkami, z dużym centralnie umieszczonym jądrem; dzieli się je na komórki A=M. – fagocyty z licznymi lizosomami; oraz komórki B=F przypominające fibroblasty, maja zdolność sekrecji białek i kwasu hialuronowego, z rozbudowanym ER, AG). W stanach zapalnych wzrasta ilość komórek A, czyli M.

→ subsynovialna (podwyściółkowa) zbudowana z komórek łącznotkankowych (fibroblasty, histiocyty, komórki tuczne), włókien kolagenowych i sprężystych zatopionych w substancji podstawowej. Do warstwy podwyściółkowej wnikają naczynia krwionośne i limfatyczne.

Wyróżnia się błonę maziową siateczkowatą (w stawach nie narażonych na ucisk), włóknistą (w okolicach narażonych na duże obciążenia) i tłuszczową (z wtrętami tkanki tłuszczowej). Błona maziowa ma zdolność regeneracji, nawet po operacyjnym usunięciu (ok. 2-3 miesiące).

Jama stawowa wypełniona jest mazią – synovia (nazwę wprowadził Paracelsus). Maź to przesącz osocza krwi (pozbawiony fibrynogenu). Kwas hialuronowy łączy się z tym przesączem tworząc maź. W stawie kolanowym występuje do 3,5 ml mazi. Lepkość mazi zapewnia mucyna produkowana przez synoviocyty. pH mazi wynosi 7,2-7,4. Jest płynem klarownym, bezbarwnym lub słomkowym.. Odżywia chrząstkę (dyfuzja, aktywny transport przez chondrocyty i wtłaczanie przez ucisk), zmniejsza tarcie, zapewnia przyleganie powierzchni chrzęstnych. Temperatura w stawie kolanowym wynosi 34 stopnie Celsjusza. Gdy staw intensywnie pracuje temperatura podnosi się o 1 stopień. W stanach zapalnych temperatura wzrasta do 37 stopni i więcej. Wysoka temperatura przyspiesza niszczenie włókien kolagenowych. Ciśnienie wewnątrz stawu jest niższe (ujemne) od ciśnienia atmosferycznego, dzięki czemu powierzchnie stawowe przywierają do siebie. Stany zapalne powodują wzrost ciśnienia i uszkodzenie stawu (bóle, obrzęk, wysięk).

W więzadłach i w torebce znajdują się zakończenia bólowe i proprioceptywne (ciałka Ruffiniego).

Łąkotki (menisci) to struktury okrągłe, owalne lub półksiężycowate, grubsze na obwodzie niż w centrum, zbudowane z tkanki łącznej włóknistej. Obok chondrocytów zawierają fibroblasty. Znajdują się pomiędzy przeciwległymi chrząstkami stawowymi. Amortyzują wstrząsy i stabilizują staw, równomiernie rozkładają siły nacisku w stawie.

Obrąbek stawowy to pasmo chrząstki włóknistej otaczające brzeg powierzchni stawowej typu panewki.

Kaletki maziowe (bursae synoviales) to uchyłki błony maziowej sięgające poza obręb jamy stawowej. Leżą w miejscach, do których docierają więzadła i ścięgna, umożliwiając swobodne ślizganie się tych elementów.

Więzadła wewnątrzstawowe zbudowane są tkanki łącznej włóknistej. Wzmacniają staw.

Krążki stawowe (disci articulares) to chrząstki włókniste pomiędzy powierzchniami stawowymi. Na obwodzie są zrośnięte z torebką stawową. Amortyzują wstrząsy.

 

Naturalne środki stosowane w terapii chorób reumatycznych i stanów pourazowych w stawach

 

Choroby reumatyczne są tak naprawdę chorobami tkanki łącznej właściwej i tkanki chrzęstnej. Z przyczyn praktycznych spośród wielu jednostek chorobowych stawów najczęściej wyróżnia się dwie grupy chorób reumatycznych: reumatoidalne zapalenie stawów i chorobę zwyrodnieniowa stawów. Etiologia i patogeneza tych chorób nie jest do końca wyjaśniona, chociaż osiągnięto w tym zakresie duży postęp zwracając uwagę na czynniki immunologiczne (autoimmunologiczne) i genetyczne.

Choroba zwyrodnieniowa stawów to ogół procesów sukcesywnego niszczenia (degradacji) chrząstek stawowych i wtórnych zmian w nasadach kości, prowadzących do strukturalnych i morfologicznych uszkodzeń (degeneracji) stawów. W procesie utraty masy chrząstki stawowej uczestniczą enzymy wytwarzane przez chondrocyty (metaloproteinazy). Proces autoregeneracji ubytków powoduje wnikanie do stawu tkanki łącznej włóknistej i powstawanie wyrośli kostnych na krawędziach powierzchni stawowych. Równocześnie rozwija się wtórny stan zapalny, jako wyraz odczynu na uszkodzone elementy tkankowe (Wojtczak 1995). Choroba objawia się upośledzeniem czynności ruchowej stawu, bólem i stanem zapalnym.

Częstość występowania choroby zwyrodnieniowej wzrasta z wiekiem. Jej zapoczątkowaniu sprzyjają: obecność złogów różnych związków w obrębie chrząstki (chemochromatoza, dna moczanowa, chondrokalcynoza, ochronoza), nawracające stany zapalne, urazy, nadmierne obciążenie stawów spowodowane nadwagą, nadmiernym lub nieprawidłowym i przewlekłym wysiłkiem fizycznym.

Reumatoidalne zapalenie stawów (Polyarthritis rheumatoidea) jest to przewlekły, postępujący proces zapalny rozpoczynający się w błonie maziowej stawów. Choroba prowadzi w rezultacie do zniszczenia tkanki chrzęstnej, deformacji i upośledzenia czynności stawów. Główną rolę z zapoczątkowaniu stanu zapalnego pełnią limfocyty T, które ulegają kumulacji w błonie maziowej i adhezji na elementach włókienkowych tkanki łącznej. Do tych agregatów dołączają makrofagi i limfocyty B, co tworzy w efekcie tzw. ziarninę reumatoidalną. W torebce stawowej dochodzi do inicjacji procesu immunologicznego: prezentacji antygenów, uwalniania cytokin, interleukin-1,-2,-4,-6 i -8, TNF-alfa i IFN-gamma. Następstwem tego jest zaburzenie w syntezie i odkładaniu proteoglikanów i kolagenu, wytwarzanie prozapalnych prostaglandyn i enzymów degradujących tkankę chrzęstną. Plazmocyty powstałe w ziarninie wytwarzają czynnik reumatoidalny (przeciwciało przeciwko IgG). Czynnik reumatoidalny tworzy z IgG kompleks, wiążący dopełniacz, co jest przyczyną dalszych zmian zapalnych. Czynniki chemotaktyczne powodują napływanie granulocytów do jamy stawowej, dochodzi do fagocytozy, uwalniania enzymów lizosomalnych, wolnych rodników i produktów przemiany kwasu arachidonowego. Zwiększenie przepuszczalności naczyń w błonie maziowej powoduje rozwój wysięku. Do jamy stawowej wnikają globuliny, erytrocyty, fibrynogen, trombocyty. Znaczna proliferacja fibroblastów powoduje nagromadzenie kolagenu i substancji podstawowej. Równocześnie dochodzi do degradacji kolagenu i depolimeryzacji glikozaminoglikanów GAG, głównie kwasu hialuronowego i chondroityn. Produkty rozpadu kolagenu są dodatkowym czynnikiem chemotaktycznym i antygenowym. Na powierzchniach stawowych adhezji ulegają białka włóknikowe i ziarnina reumatoidalna. W nowo utworzoną tkankę na powierzchni stawowej wnikają naczynia krwionośne. Efektem tego jest rozwój łuszczki stawowej (pannus). Łuszczka izoluje chrząstkę od płynu stawowego, zaburza czynności troficzne tkanki chrzęstnej, stanowi źródło prostaglandyn (np. PGE2) (Tchórzewski 1990).

Zmiany pourazowe w stawach spowodowane są stłuczeniem, skręceniem, zwichnięciem, złamaniem i uszkodzeniem struktur wewnątrzstawowych oraz tkanek okołostawowych (mięśni, więzadeł, kaletek, ścięgien). Konsekwencjami tych urazów są wysięki stawowe, zapalenie błony maziowej i wybroczyny śródstawowe.

W fitofarmakologicznej terapii chorób reumatycznych stosowane są 4 grupy leków:

1. Antiphlogistica, Antipyretica et Analgetica – środki przeciwzapalne, przeciwgorączkowe i przeciwbólowe, hamujące uwalnianie i utylizację kwasu arachidonowego i hamujące biosyntezę prostaglandyn (roślinne inhibitory cyklooksygenazy); środki przeciwwysiękowe, hamujące nadmierną przepuszczalność śródbłonków (Vasoprotectiva), wymiatające wolne rodniki, stabilizujące strukturę błon komórkowych, zawierające antyoksydanty (Antioxydanta).

2. Diuretica et Antidyscratica seu Depurativa - środki moczopędne i odtruwające (dawniej „czyszczące krew”), zwiększające wydalanie kwasu moczowego i innych zbędnych i szkodliwych metabolitów oraz ksenobiotyków; środki regulujące ogólną przemianę materii, etymologia: antidyscratica - od gr. anti – przeciw; dyskrazja – zakażenie krwi spowodowane jej nieprawidłowym składem; depurativa, od łac. de – o - z czasownikami; purgatio – oczyszczenie, purus – czysty). Tutaj należą również środki określane obecnie jako Detoxicantia.

3. Roborantia – środki przywracające prawidłowe odżywienie (trofikę) ustroju lub jego części, środki odżywiające, wzmacniające. Tutaj należy również zaliczyć środki określane obecnie jako Nutrientia. Obecnie w sprzedaży istnieje szereg substancji wspomagających i ochronnych dla procesów chondrogenezy (tworzenia tkanki chrzęstnej), które można okreslić mianem Chondroprotectiva.

4. Rubefacientia et Phlogistica – środki drażniące skórę, powodujące jej przekrwienie, drażniące zakończenia czuciowe, porażające zakończenia bólowe (Anaesthetica), pobudzające odnowę tkanek przez wzmożenie miejscowego krążenia krwi i limfy oraz pobudzenie mitozy komórek.

 

Roborantia seu NutrientiaDiureticaetAntidyscratica seu Depurativa,Antiphlogistica,

Chondroprotectiva

Detoxicantia

Vasoprotectiva, Antipyretica et Analgetica

Antioxydanta

Rubefacientia
etPhlogistica,

Anaesthetica

AllantoinaFolium GinkgoAlkekengi Fructus

Liść miłorzębu

Owoc miechunki

Acidum formicum

Kwas mrówkowy

ChondroitynaFolium JuglandisBoraginis Oleum

Liść orzecha włoskiego

Olej ogórecznikowy

Alcohol aethylicus

Alkohol etylowy

GlukozoaminaFolium OrthosiphonisColchici Semen

Liść ortosyfonu

Nasiona zimowitu

Camphora

Kamfora

Kolagen, hydrolizaty kolagenoweFolium, Succus et Cortex BetulaeFraxini Cortex

Liść, sok i kora brzozy

Kora jesionu

Chloroformium
Chloroform

Kwas askorbinowyHerba Cnici benedictiHarpagophyti Radix

Ziele drapacza lekarskiego

Korzeń Hakorośli

Fructus Capsici

Owoc pieprzowca (papryki)

Kwas hialuronowyHerba EquisetiHippocastani Cortex, Flos, Fructus, Semen

Ziele skrzypu

Kora, kwiat, owoc, nasienie kasztanowca

Mentholum

Mentol

Oleum Menthae

Olejek miętowy

MethylsulfonylmethaneHerba HypericiNigellae Oleum

Ziele dziurawca

Olej czarnuszkowy

Oleum Cajeputi

Olejek kajeputowy

Radix Symphyti (Consolidae)Herba MelilotiOenotherae Oleum

Korzeń żywokostu

Ziele nostrzyka

Olej wiesiołkowy

Oleum Calami

Olejek tatarakowy

Semen Foenugraeci (Trigonellae)Herba PilosellaePopuli Cortex

Nasienie kozieradki

Jastrzębiec kosmaczek

Kora topoli

Oleum Caryophyllorum

Olejek goździkowy

Eugenolum

Eugenol

 

Związki krzemu, zioła krzemionkoweHerba SolidaginisRutae Herba

Ziele nawłoci

Ziele ruty

Oleum Cinnamomi

Olejek cynamonowy

ŻelatynaRadix BardanaeSalicis Cortex

Korzeń łopianu

Kora wierzby

Oleum Eucalypti

Olejek eukaliptusowy

Radix GlycyrrhizaeSpiraeae Flos

Korzeń lukrecji

Kwiat wiązówki

Oleum Hyoscyami

Olejek lulkowy

Radix OnonidisTritici embryonis Oleum

Korzeń wilżyny

Olej z kiełków pszenicy

Oleum Juniperi

Olejek jałowcowy

Radix PuerariaeViolae tricoloris Herba

Kudzu

Ziele fiołka trójbarwnego

Oleum Lauri expressum

Olejek wawrzynowy (laurowy)

Radix SaponariaeZingiberis Rhizoma

Korzeń mydlnicy

Kłącze imbiru

Oleum Lavandulae

Olejek lawendowy

Radix Sarsaparillae

Korzeń kolcowoju

Oleum Majoranae

Olejek majerankowy

Rhizoma Graminis

Kłącze perzu

Oleum Myristicae

Olejek muszkatołowy

Rhizoma Polypodii

Kłącze paprotki

Oleum Pini. OleumPichtae, Oleum Abieti, Oleum Picei

Olejek sosnowy, olejek pichtowy, olejek jodłowy, olejek świerkowy

Oleum Rosmarini

Olejek rozmarynowy

 

Oleum Terebinthinae

Olejek terpentynowy (terpentyna)

 

Oleum Thymi

Olejek tymiankowy

Thymolum

 

Semen Sinapis

Nasienie gorczycy

 

Spiritus Angelicae (Archangelicae)

Oleum Archangelicae

Spirytus arcydzieglowy

Olejek arcydzięglowy

 

 

Veratri Rhizoma

Kłącze ciemiężycy

 

 

 

Antiphlogistica, Vasoprotectiva, Antipyretica Analgetica et Antioxydanta

 

Owoc miechunki - Alkekengi Fructus (dawniej Baccae Halicacabi seu Solani vesicari) pozyskiwany jest z miechunki rozdętej - Physalis alkekengi L. (rodzina psiankowate – Solanaceae). Surowiec jest bogaty w śluzy, glikozyd sterydowy fizalinę (physalin C14H16O5; wyizolowana w 1852 roku) i neofizalina (neophysalin), pektyny, kwas jabłkowy, kwas cytrynowy, kwas askorbinowy, karoten, zeaksantyna, flawonoidy (luteolina), antocyjany, garbniki (do 11%). W II połowie XX wieku wykazano, że frakcja fizalinowa złożona jest z wielu związków sterydowych o budowie13,14-seco-16,24-cykloergostanowej (np. fizalina A, B, D, G, F, H, I, L, N), ustalono ich wzory strukturalne. Stwierdzono również właściwości cytotoksyczne, hipoglikemiczne, przeciwzapalne i immunotropowe niektórych fizalin, np. B i F.

Wodne wyciągi z miechunki wzmagają wydzielanie moczu i wydalanie wraz z nim wielu zbędnych i szkodliwych metabolitów, np. moczanów, dzięki czemu działają przeciwartretycznie i odtruwająco. Ponadto saponiny i flawonoidy zawarte w surowcu mają właściwości przeciwzapalne. Owoce są smaczne i jadalne. Owoc miechunki jest zamieszczony w Ph. Gallica VI.

Zalecane jest doustne zażywanie wodnych i wodno-alkoholowych (1:5, na 40% etanolu lub winie) wyciągów z owoców miechunki.

NaparInfusum Alkekengi: 5 g surowca zalać 200-220 ml wrzącej wody, odstawić na 30-40 minut, przecedzić. Pić 4 razy dziennie po 100 ml.

Wielonienasycone kwasy tłuszczowe wraz z fitosterolami podawane regularnie, przez dłuższy czas mają zdolność hamowania łańcucha patogenetycznego odczynu reumatycznego. Kwasy tłuszczowe wielonienasycone stają się konkurencyjne wobec kwasu arachidonowego. Hamują one utylizację kwasu arachidonowego i wtórnie powstawanie prostaglandyn.

Źródłem wielonienasyconych kwasów tłuszczowych mogą być: olej z czarnuszki - Oleum Nigellae, olej wiesiołkowy - Oleum Oenotherae, olej sojowy - Oleum Soyae, olej lniany - Oleum Lini, olej z owoców awokado - Oleum Perseae, olej z ogórecznika Oleum Boraginis, olej z zarodków pszenicy Oleum Embryonis Tritici, olej sabalowy – Oleum Sabal, olej z nasion dyni – Oleum Cucurbitae peponis, olej ze znamion kukurydzy - Oleum Embryonis Maydis i olej z pestek owoców czarnejporzeczki – Oleum Ribis nigri. Wymienione oleje wzmagają ilość wydzielanego moczu, przyśpieszają eliminację z ustroju szkodliwych metabolitów, działają przeciwzapalnie, a w większych dawkach antyandrogennie i przeciwmiażdżycowo. Hamując syntezę prozapalnych prostaglandyn i działając antyoksydacyjnie wpływają dodatkowo stabilizująco na strukturę tkanki chrzęstnej, nabłonkowej i łącznej. Zmniejszają przy tym przekrwienie tkanek, obrzęk i wysięk. Najważniejszymi składnikami czynnymi olejów są: niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe: kwas linolenowy, kwas linolowy, arachidonowy (dawniej określane jako witamina F); fitosterole: beta-sitosterol, kampesterol, daukosterol, stigmasterol; witaminy (tokoferole).

W leczeniu wspomagającym zwyrodnieniowych chorób stawów można wykorzystać tran - Oleum Morrhuae seu Oleum Jecoris Aselli. Jest on źródłem niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych z grupy n-3. Obecnie tran jest otrzymywany głównie z wątroby dorszów, o zapachu i smaku rybim.

Zawiera estry glicerolowe nienasyconych kwasów tłuszczowych, np. kwasu eikozapentaenowego i dokozaheksaenowego, ponadto kwasy tłuszczowe nasycone i ich estry (mirystycynowy, palmitynowy), witaminę A - akseroftol (minimum 800 jednostek międzynarodowych w 1 g), witaminę E - tokoferol, witaminę D - kalcyferol (min. 80 jednostek w 1 g), jod, selen, brom, estry i ketony o właściwościach antybiotycznych. Wartość energetyczna 15 ml tranu – 130 cal. Tran pozbawiany składników aromatycznych nie posiada tych samych właściwości leczniczych, co tran naturalny, a jego rola ogranicza się wówczas do dostarczania witaminy A oraz D.

Działanie tranu: odżywcze, wzmacniające ogólnie (fizycznie i psychicznie), pobudzające procesy regeneracji wszystkich tkanek (w tym również chrzęstnej), przeciwzapalne, żółciopędne i przeciwbakteryjne. Hamuje uwalnianie hormonu tyreotropowego, zwiększa wchłanianie wapnia z jelit do krwi, zwiększa mineralizację kości. Pobudza syntezę immunoglobulin, reguluje gospodarkę hormonalną i lipidową ustroju. Przyśpiesza wzrost fibroblastów.

Dawkowanie doustne: 1-2 łyżki 1-2 razy dziennie. Dzieci – 1 łyżka 1-2 razy dziennie.

Zewnętrznie w stanie nierozcieńczonym lub w formie maści tranowej Unguentum Olei Jecoris Aselli 40% – do smarowania ropni, odleżyn, odmrożeń, oparzeń, odparzeń, ran, owrzodzeń, rozpadlin skórnych, przy stanach zapalnych. Zewnętrznie także do okładów w opatrunkach zmienianych co 8 godzin.

Synergizm farmakologiczny: lecytyna, wapń, fosfor, pirydoksyna, kwas pantotenowy, biotyna, zioła mineralizujące i regenerujące, metaboliczne oraz immunostymulujące.

W ostatnich latach wprowadzono na rynek szereg nowoczesnych preparatów przeciwreumatycznych zawierających imbir lekarski - Zingiber officinale Roscoe (Zingiberaceae). Surowcem farmaceutycznym jest kłącze imbiru - Rhizoma Zingiberis, zawierające olejek eteryczny (1,5-3,3%) bogaty w alkohol - zingiberol C15H25OH, weglowodór zingiberen C15H24, wreszcie citreol, bisabolen, borneol, citral, cineol i kamfen. W kłączu jest także fenyloalkany – gingerol w ilości do 1,5% i szogaole (shoagol). Gingerol nadaje ostry smak surowcowi. Szogaole i gingerole wywierają działanie przeciwwymiotne, co zostało wykorzystane w lecznictwie. Ponadto hamują one syntezę leukotrienów, cyklooksygenazę I i II (COX-I, COX-II) silniej niż indometacyna oraz lipooksygenazę (5-LO).

Wyciągi z imbiru stosowane doustnie przez dłuższy czas (ponad 3 miesiące) zmniejszają dolegliwości bólowe, obrzęk i wysięk w przebiegu chorób reumatycznych. Zwiększają ruchomość stawów, poprawiają samopoczucie.

Od dawna znane są właściwości przeciwbakteryjne, przeciwpasożytnicze i przeciwwirusowe wodnych i wodno-alkoholowych wyciagów z kłączy imbiru. Fitoncydy imbiru hamują rozwój rhinowirusów, Escherichia coli, Proteus vulgaris, Vibrio cholerae, Salmonella typhimurium, Staphylococcus aureus, Streptococcus viridans, wielu pierwotniaków i bezkręgowców pasożytniczych (wiciowce, pełzaki, płazińce, nicienie).

Nalewka imbirowa - Tinctura Zingiberis: 1 część zmielonych kłączy na 5 części alkoholu 40-60%; macerować 7 dni, przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 5 ml przed jedzeniem. Ponadto stosować do nacierania przy bólach nerwów, mięśni, stawów, przeziębieniach.

Proszek imbirowy - Pulvis Zingiberis – pół łyżeczki proszku na miodzie 3-4 razy dziennie. Komisja E zaleca dawki 2-4 g dziennie. Składnik tabletek i kapsułek.

Ekstrakt imbirowy gęsty - Extractum Zingiberis fluidum: 600-1200 mg 3 razy dziennie.

Ekstrakt imbirowy suchy - Extractum Zingiberis siccum: 500-600 mg 2 razy dziennie w chorobach reumatycznych, 250-300 mg, co 3-4 godziny jako środek przeciwwymiotny. Składnik tabletek i kapsułek.

Odwar z korzeniaDecoctum Zingiberis – 1 łyżka proszku imbirowego na szklankę wody; gotować 5 minut; odstawić na 30 minut; przecedzić; uzupełnić brakująca ilość wody (wodą uzupełniającą przepłukać masę roślinną odcedzoną. Pić 4 razy dz. po 50 ml. Do nosa dawkować 3-6 razy dziennie za pomocą spryskiwacza lub kroplomierza (3-4 krople) w nieżycie i stanach zapalnych. Podobnie sporządza i dawkuje się napar imbirowy. Z uwagi jednak na krótszy czas obróbki termicznej i tym samym mniejszy stopień sterylizacji nie zalecam stosowanie naparu do jamy nosowej.

Spirytus imbirowy - Spiritus Zingiberis: 1 część sproszkowanego imbiru zalać 5 cz. spirytusu salicylowego lub spirytusu czystego 70%. Wytrawiać 7 dni w szczelnym słoju. Przefiltrować. Stosować do wcierania w obolałe i opuchnięte nogi, w bolące stawy, ponadto wcierać przy mięśniobólach i nerwobólach. Opryszczki, owrzodzenia, pleśniawki pędzlować 4 razy dziennie.

W nowoczesnych formach leków i suplementów wyciąg suchy z imbiru, jak i proszek imbirowy często jest łączony z glukozoaminą oraz chondroityną. Ekstrakt z imbiru stanowi składnik żeli, maści i kremów do użytku zewnętrznego, zalecanych w leczeniu stanów zapalnych nerwów i mięśni oraz chorób reumatycznych. Współczesne preparaty do użytku zewnętrznego, obok ekstraktu imbirowego, zawierają dodatkowo w składzie środki wspomagające, np. olejki eteryczne, glukozoaminę, chondroitynę, mentol, kamforę, salicylan metylu, eugenol, octan etylu.

W 1833 roku Philipe Lorenz Geiger i Herman Hess wyizolowali z zimowitu alkaloid pochodny tropolonu – kolchicynę. Zimowit jesienny – Colchicum autumnale L., z rodziny Colchicaceae dostarcza surowce farmaceutyczne: nasienie, bulwę i kwiat - Colchici Semen, Tuber et Flos. Surowce zawierają alkaloidy w ilości 0,3-1,2%, głównie kolchicynę (0,6-0,9%) i jej glikozyd kolchikozyd (0,4%). Początkowo stosowano w lecznictwie sproszkowane nasiona, nalewkę z nasion Colchici Tinctura (1:10) i wino z nasion zimowitu Colchici Vinum (1:10). Po wprowadzeniu do organizmu kolchicyna hamuje migrację leukocytów do miejsc występowania kryształków kwasu moczowego, co zapobiega rozszerzaniu się stanu zapalnego przez hamowanie uwalniania enzymów lizosomalnych z granulocytów skupionych wokół złogów moczanowych. Posiada właściwości antyagregacyjne, parasympatykolityczne, sympatykomimetyczne i przeciwświądowe. Alkaloid ten powstrzymuje również wytwarzanie kwasu mlekowego i leukotrienów w ogniskach zapalnych. Właściwości te zostały wykorzystane w lecznictwie do zapobiegania i łagodzenia ostrych napadów dny (artretyzmu). Małe dawki kolchicyny działają moczopędnie i przeciwobrzękowo. Przy podawaniu przetworów galenowych z zimowitu jesiennego chorym na reumatyzm i artretyzm spostrzeżono działanie przeciwbólowe, przeciwgorączkowe i przeciwzapalne. Obecnie w medycynie stosuje się czyste formy alkaloidu kolchicyny (Colchicine), najczęściej w formie tabletek 0,5 i 1 mg, w dawce profilaktycznej 0,5-0,6 mg 3 razy dziennie. W ostrym napadzie dny początkowo 1 mg, następnie 0,5 mg co 3 h, aż do osiągnięcia zmniejszenia dolegliwości bólowych. Dawka toksyczna wynosi ponad 10 mg, dawka śmiertelna – powyżej 40 mg kolchicyny. Nalewka kolchicynowa - Tinctura Colchici stosowana pod koniec XIX i na początku XX wieku, zawierała 0,036-0,044% kolchicyny. Podawano ją chorym w dawce 0,5-1 g 3-4 razy dziennie, nie przekraczając jednak dawki 5 g w ciągu doby. Maksymalna dawka jednorazowa nalewki z zimowitu wynosi 1,5 g. Pulvis Sem. Colchici (sproszkowane nasienie zimowitu) stosowano w dawce 0,1-0,2 g 3 razy dziennie. Maksymalna dawka dobowa sproszkowanych nasion zimowitu: 0,6 g. Surowiec zielarski zamieszczony w Farmakopei Polskiej II.

W europejskiej medycynie ludowej znanym środkiem przeciwreumatycznym jest liść i kora jesionu wyniosłego Folium et Cortex Fraxini. Surowce zawierają flawonoidy: (liście 0,1-0,9%, rutozyd, kwercytryna), kwasy fenolowe (wg Farmakopei Europejskiej - liście – przynajmniej 2,5% w przeliczeniu na kwas chlorogenowy); trójterpeny ursanowe (kora: kwas ursolowy 0,7%, betulina, kwas betulinowy); irydoidy (syringoksyd); związki kumarynowe: fraksyna, fraksydyna, izofraksydyna, eskulina, kalikantozyd; alkohol cukrowy – mannitol; fitosterole (stigmasterol); garbniki. W krajach zachodnich produkowane są preparaty przeciwreumatyczne (krople, kapsułki) zawierające wyciąg w jesionu wyniosłego. Wodne i wodnoalkoholowe wyciągi z surowców działają moczopędnie, napotnie, przeciwgorączkowo, przeciwwysiękowo, przeciwzapalnie i przeciwbólowo; zwiększają wydalanie kwasu moczowego. Składnikami czynnymi są kumarynowce, irydoidy, flawonoidy i triterpeny. Z dobrym skutkiem w przebiegu reumatoidalnego zapalenia stawów stosowałem odwar z kory i gałązek jesionu – Decoctum Fraxini, który zmniejszał ból i stan zapalny. Efekt przeciwbólowy był widoczny po przyjęciu dawki 200 ml odwaru 2-3 razy dziennie. Słabiej i ze znacznym opóźnieniem działał napar z liści jesionu Infusum Fraxini.

Gałązki i korę należy pozyskiwać wiosną lub jesienią, suszyć w temperaturze do 60oC. Surowiec przed dalszą obróbką trzeba rozdrobnić. Liście są najcenniejsze wiosną.

Odwar jesionowyDecoctum Fraxini: 2 łyżki rozdrobnionych gałązek lub kory jesionu zalać 2 szklankami wody, gotować 5 minut; odstawić pod przykryciem na 30-40 minut, przecedzić. Pić 2 razy dziennie po 200 ml przez conajmniej dwa tygodnie. Efekt działania leczniczego można podtrzymywać po dwóch tygodniach wprowadzając zamiast odwaru jesionowego – napar z liści (1 łyżka zmielonych liści na 1 szklankę wrzącej wody; odstawić na 30 minut, przecedzić; przyjmować doustnie 2 razy dziennie po 200 ml).

W terapii zwyrodnieniowych chorób stawów wykorzystać można trójterpen - betulinę (betulin).

Betulina C30H50O2 należy do triterpenów lupanowych (lupan); w roślinach syntetyzowana jest z cyklopentanofenantrenu. W pewnym uproszczeniu można powiedzieć, że betulina powstaje wskutek cyklizacji skwalenu C30H50.

Kwas betulinowy powstaje z betuliny i zamiast grupy hydroksymetylowej zawiera grupę karboksylową.

Betulina ma postać białego krystalicznego proszku, o temp. topnienia 248-250 stopni C, o masie cząsteczkowej 442.7. Temp. topnienia kwasu betulinowego (betulinic acid) C30H48O3 wynosi 295-298 stopni C. W większej ilości znajduje się w Syzigium claviflorum.

Betulina występuje w drzewach i krzewach z rodziny Betulaceae (brzozowate): brzoza - Betula, olcha - Alnus, grab Carpinus, leszczyna - Corylus.

Zawartość betuliny w świeżej korze tych roślin wynosi średnio 8-12%, czasem sięga jednak do 25% (brzoza, olcha). Betuliny jako frakcja to związki labilne, wrażliwe i ściśle powiązane w ekstraktach z innymi terpenami. Wydajność izolacji betuliny jest niewielka. Spostrzega się ogromne straty, nawet podczas zbyt długiego leżenia surowca. Wydajność można oszacować na 0,14%. Laboratoryjnie otrzymuje się te związki metodą chromatografii kolumnowej. Kwas betulinowy zawarty jest nie tylko we wspomnianych roślinach, ale również w konitrucie - Gratiola z rodziny Scrophulariaceae a także w platanie Platanus acerifolia. Platan zawiera kilknaście razy więcej kwasu betulinowego niż brzoza (nawet 24 mg kwasu betulinowego w 1 g).

Betulinę można znaleźć w nagietku - Calendula, w buku - Fagus. Czysty kwas betulinowy jest bardzo trudny do wyizolowania z roślin. Rośliny zawierają go w bardzo małej ilości. 1 g czystej (98%) betuliny kosztuje blisko 90 dolarów. 1 g kwasu betulinowego Betulinic acid (3b-hydroxy-20(29)-lupaene-28-oic acid) o czystości 99% kosztuje około 900 euro, a o czystości 97% około 64 euro. W Rosji betulina jest stosowana w lecznictwie od 1834 roku.

Właściwości farmakologiczne kwasu betulinowego i betuliny: przeciwzapalne, przeciwreumatyczne, przeciwwirusowe, ochraniające miąższ wątroby, lipotropowe, obniżające stężenie cholesterolu i lipidów we krwi, żółciopędne, żółciotwórcze, regulujące wypróżnienia, cytotoksyczne, przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze. Przyśpieszają regenerację tkanki łącznej i nabłonkowej. Betulina i kwas betulinowy pobudzają produkcję TNF (czynnik martwiczy nowotworów). Hamują cyklooksygenazę prostaglandynową i lipooksygenazę, są inhibitorem iNOS (inducible nitric oxide synthase - indukcji syntetazy tlenku azotu).

Obecnie na polskim i zagranicznym rynku są dostępne preparaty betulinowe do stosowania zewnętrznego, pozajelitowego i doustnego. Można jest wykorzystać w leczeniu przewlekłych stanów zapalnych stawów. Szczególnie ważne są tutaj wiarygodne doniesienia naukowe świadczące o hamującym wpływie betuliny i kwasu betulinowego na reakcje autoagresji w organizmie. Stąd próby ich zastosowania w terapii łuszczycy (Psoriasis) i wyprysku przewlekłego (Eczema). Wiele preparatów betulinowych jest w trakcie testów w zakresie działania przeciwnowotworowego i przeciwwirusowego.

Obecność betuliny i kwasu betulinowego w niektórych gatunkach roślin, obok innych aktywnych składników (fitosterole, glikozydy fenolowe) może tłumaczyć właściwości przeciwzapalne i przeciwreumatyczne wielu surowców z nich pozyskanych. Warto tutaj wymienić korę brzozyCortex Betulae, pędy i korę olchy czarnej lub szarejFrondes et Cortex Alni, gałązki i kora platanu - Frondes et Cortex Platani. Z wymienionych surowców można sporządzać odwar 5% i przyjmować doustnie 2 razy dziennie w dawce 100-200 ml.

W celu wzmocnienia i uszczelnienia naczyń krwionośnych, ograniczenia wysięku, poprawy krążenia krwi oraz wzmożenia diurezy warto zastosować surowce bogate w flawonoidy i kumaryny: ziele ruty – Herba Rutae i ziele nostrzyka – Herba Meliloti.

Ziele ruty dostarcza gatunek ruta zwyczajnaRuta graveolens L., z rodziny rutowatych Rutaceae. Surowiec zawiera kumaryny (umbeliferon, herniaryna, psoralen, bergapten, rutaryna, ksantotoksyna, izoimperatoryna, izopimpinelina, ksantyletyna), flawonoidy (rutyna C27H30O16 2%), alkaloidy 0,2% (graveolin, graveolinin, skimmianin, okusaginin, diktamnin); olejek eteryczny 0,7% (limonen, pinen, nonanon-2, undekanon-2), lignany (sawinina), gorycze, garbniki. Wodne i alkoholowe wyciągi z ruty działają spazmolitycznie, odtruwająco, żółciopędnie, uspokajająco, moczopędnie, przeciwobrzękowo, przeciwzapalnie, hipotensyjnie i przeciwmiażdżycowo. Przetwory z ruty nie mogą być stosowane u kobiet w ciąży. U niektórych osób występuje uczulenie na składniki olejku eterycznego ruty.

Napar rutowyInfusum Rutae: 1 łyżka rozdrobnionego ziela zalać 1 szklanką wrzącej wody, odstawić na 30 minut, przecedzić. Pić 2 razy dziennie po 100 ml.

Intrakt z rutyIntractum Rutae: 1 część świeżego mielonego ziela zalać 5 częściami gorącego alkoholu 40-60%, pozostawić do wytrawienia na 7 dni, po czym przefiltrować. Zażywać doustnie 2-3 razy dziennie po 5 ml w 100 ml wody.

Gatunki: nostrzyk żółty - Melilotus officinalis (L.) Lam., nostrzyk wyniosły - Melilotus altissimus Thuill. i nostrzyk białyMelilotus albus Desr. z rodziny motylkowatych Papilionaceae są źródłem surowca kumarynowego – Herba Meliloti. Ziele nostrzyków zawiera kumarynowce 0,9-1% (kumaryna C9H6O2,dwuhydrokumaryna = melilotyna 0,2%, dikumarol C9H5O3-CH2-C9H5O3 (zwłaszcza w surowcu naturalnie suszonym), glikozyd – kumarygen), kwas o-kumarowy, kwas cynamonowy, kwas salicylowy, kwas kawowy alantoinę, kwas alantoinowy, trygonelinę, saponiny trójterpenowe (kwas oleanolowy, melilotigenina), flawonoidy (kemferol, kwercetyna), garbniki.

Wodne i wodno-alkoholowe wyciągi z nostrzyka działają przeciwzakrzepowo, przeciwmiażdżycowo, przeciwkaszlowo, rozkurczowo na mięśnie gładkie naczyń krwionośnych i układu pokarmowego, moczopędnie, przeciwwysiękowo i przeciwzapalnie. Preparaty galenowe wywierają wpływ uspokajający i przeciwnerwicowy. Poprawiają wydatnie krążenie krwi i limfy, wzmacniają i uszczelniają śródbłonki naczyń krwionośnych. Zapobiegają powstawaniu płytek miażdżycowych i zakrzepów.

Plastry nostrzykowe (Emplastrum Meliloti) jak i kataplazmy z nostrzyka zastosowane na skórę działają rozmiękczająco (składnik ziółek rozmiękczających Species emollientes), przeciwświądowo, przezciwzapalnie, antyseptycznie i przeciwobrzękowo. Dawniej zalecano zewnętrznie preparaty nostrzykowe w leczeniu stanów zapalnych stawów, mięśni i nerwów, obrzęków kończyn na tle zaburzeń krążenia chłonki i krwi, oparzeń, stanów zapalnych żył oraz zapalenia i hemoroidów odbytu. Napar z ziela nostrzyka był stosowany do irygacji i nasiadówek przy zapaleniu pochwy i warg sromowych. Wg Supniewskiego (1937 r.) kumaryna zawarta w nostrzyku obniża ciepłotę ciała. Koczwara (1950 r.) przypisywał nostrzykowi właściwości nasenne u osób w podeszłym wieku.

Napar nostrzykowyInfusum Meliloti 5-10%: 4-6 razy dziennie 15 ml (1 łyżka) lub 2 razy dziennie, rano i wieczorem 100 ml naparu. Ponadto do okładów materiał bawełniany zmoczony w ciepłym naparze nałożyć na chore miejsce, nakryć ceratką, obwiązać bandażem elastycznym. Okład trzymać 1-2 godziny. Stosować co 6-8 godzin.

Emplastrum Melilotiplaster nostrzykowy wg FP III:

Składniki: Cera flava 30 części, Colophonium 30 cz., Oleum Rapae 30 cz., Herba Meliloti 10 cz.

Przygotowanie. Ziele nostrzyka miałko sproszkować, ogrzewać na łaźni wodnej przez kilka godzin z olejem rzepakowym, przecedzić przez płótno, pozostałość wycisnąć, a gorący olej przesączyć przez gazę i zmieszać z woskiem żółtym stopionym z kalafonią. Otrzymaną mieszaninę ogrzewać jeszcze 5-10 minut, mieszając, po czym przecedzić i wylać do formy. W celach praktycznych uzyskaną masę można rozsmarowywać na papierze, płótnie lub jedwabiu, co ułatwia nakładanie na skórę.

Kasztanowiec zwyczajnyAesculus hippocastanum L. (Hippocastanaceae) dostarcza szereg surowców (nasienie, owoc, kora i kwiat – Semen, Fructus, Cortex et Flos Hippocastani) stosowanych pomocniczo w leczeniu przewlekłych stanów zapalnych stawów. Surowce zawierają saponiny trójterpenowe 3-5% (escyna), flawonoidy (kwercetyna, kemferol), kumaryny 2-3% (eskulina, fraksyna, skopoletyna) i katechiny. Saponiny kasztanowca są inhibitorami enzymów lizosomalnych. Łącznie z flawonoidami i kumarynami zmniejszają przepuszczalność ścian naczyń krwionośnych, przywracają im elastyczność, poprawiają krążenie obwodowe i przyśpieszają wchłanianie płynu surowiczego w miejscu obrzęku. Wyciągi z kasztanowca działają więc przeciwzapalnie i przeciwwysiekowo, co jest szczególnie ważne w leczeniu chorób zwyrodnieniowych stawów jak i stanów zapalnych tkanek miękkich otaczających stawy. Oficjalnie preparaty z kasztanowca stosowane są w terapii obrzęków różnego pochodzenia (pourazowych, pooperacyjnych, na tle niewydolności krążenia), zaburzeń krążenia żylnego, żylaków kończyn dolnych, hemoroidów, zaburzeń krążenia mózgowego oraz do profilaktyki zakrzepowego zapalenia żył.

Gotowe preparaty z kasztanowca stosuje się wewnętrznie (doustnie, pozajelitowo) i zewnętrznie. Doustne dawki escyny wynoszą 40 mg 3 razy dziennie po jedzeniu, przez 2-3 tygodnie, potem dawki podtrzymujące 40 mg escyny 2 razy dziennie.

W preparatach do użytku zewnętrznego wyciąg z kasztanowca często jest łączony z rutyną, trokserutyną, salicylanami (salicylan metylu, salicylan dietyloaminy) i heparyną. Dodatek salicylanów uzupełnia preparat o działanie przeciwbólowe.

Odwar z kory i gałązek kasztanowcaDecoctum Hippocastani: 1-2 łyżki rozdrobnionej kory lub wiosennych gałązek z pączkami zalać 1 szklanką wody, gotować 5-10 minut, odstawić na 30-40 minut, przecedzic. Doustnie przyjmować 2 razy dziennie po 100 ml.

Intrakt z owoców kasztanowcaIntractum Hippocastani: 1 część rozdrobnionych świeżych całych owoców (kasztany z kolczastą otoczką) lub samych nasion (niedojrzałych kasztanów) zalać 3-5 częściami gorącego alkoholu 40-60%, odstawić na 7 dni, przefiltrować. Zażywać 2-3 razy dziennie po 5 ml w 100 ml wody. W razie nudności, przed wypiciem intrakt dodawać do naparu z melisy, imbiru lub mięty.

Preparaty z kasztanowca nie powinny być przyjmowane podczas zażywania antybiotyków i sulfonamidów. Składniki kasztanowca nasilają działanie innych substancji przeciwzakrzepowych.

W 1828 roku Johann Andreas Buchner (1783-1852) wprowadził do lecznictwa frakcję związków salicylowych wyizolowanych z kory wierzby. Frakcja zawierała alkohol salicylowy i glikozydy salicylowe. W 1838 roku Rafaele Piria otrzymał czysty kwas salicylowy. W 1853 roku Charles F. Gerhardt uzyskał kwas acetylosalicylowy, mniej drażniący od czystego kwasu salicylowego. W 1859 roku Hermann Kolbe ustalił wzór strukturalny kwasu salicylowego i acetylosalicylowego oraz opracował metody ich uzyskiwania na skalę przemysłową. W 1971 roku John Vane wyjaśnił mechanizm działania przeciwbólowego, przeciwgorączkowego i przeciwzapalnego salicylanów. Stwierdził, że salicylany hamują syntezę prostaglandyn.

Wierzba – Salix. W ziołolecznictwie stosowane są różne gatunki wierzby. Oficjalnie surowiec pozyskiwany jest z wierzby białej Salix alba L. lub wierzby purpurowej Salix purpura L., z rodziny Salicaceae. Surowcem jest kora – Salicis Cortex. Kora wierzby zawiera od 1 do 7% glikozydu fenolowego – salicyny, ponadto glikozy fragilinę, salikortynę, tremulacynę i populinę. Istotnymi składnikami czynnymi są również flawonoidy (kwercetyna, luteolina, eriodykcjol, naryngenina), kwas salicylowy, kwas ferulowy, p-kumarowy, kawowy i garbniki (8-20%). Związki salicylowe i flawonoidy działają przeciwzapalnie, przeciwbólowo, przeciwwysiekowo, przeciwbólowo, napotnie, przeciwgorączkowo i przez to przeciwreumatycznie i przeciwartretycznie. Poprawiają krążenie krwi, zwiększają diurezę, przyspieszają wydalanie toksycznych i zbędnych metabolitów (w tym kwasu moczowego). Przyśpieszają ustępowanie obrzęków. Składniki kory wzmagają również wydzielanie żółci, przez co również przyczyniają się do wspomożenia procesów detoksykacji.

W handlu znajdują się nowoczesne preparaty zawierające wyciąg z kory wierzby, niekiedy standaryzowany na zawartość salicyny. W tradycyjnym ziołolecznictwie i dawnej medycynie stosowano wodne i alkoholowo-wodne wyciągi z kory wierzby. Sproszkowana kora działa mało efektywnie, ponieważ jest słabo ekstrahowana w przewodzie pokarmowym. Najwartościowsze są ekstrakty płynne, gęste, suche oraz odwar z kory wierzby. Jest to środek bezpieczny w stosowaniu. Odwar 5% można przyjmować 4-6 razy dziennie w dawce 100 ml bez ryzyka przedawkowania.

Podobne właściwości posiada kora i pączki topoli czarnej Populus nigra L., topoli balsamicznejPopulus balsamifera L., topoli białej Populus alba L. i topoli osikiPopulus tremula L. Z kory (Cortex Populi) należy przygotować 5% odwar, natomiast z pączków (Gemma Populi) 5% napar. Sporządzone przetwory zaleca się przyjmować doustnie często, ale w małych dawkach (50-100 ml 4-6 razy dziennie).

Związki salicylowe (spireina - ksylozyloglukozyd salicylanu metylu, monotropitozyd - ksylozyloglukozyd aldehydu salicylowego, salicyna) zawarte są również w wiązówce bulwkowej Filipendula hexapetala Gilib. (Filipendula vulgaris Moench) oraz wiązówce błotnej Filipendula ulmaria (L.) Maxim., z rodziny Rosaceae. Flawonoidy (do 6% w kwiatach, do 3% w zielu), głównie hiperozyd, spireozyd, rutozyd, garbniki (10-20%), kwasy fenolowe i salicylany zwiększają wydalanie kwasu moczowego z organizmu, działając przeciwartretycznie. Wzmagając wydzielanie moczu i potu wspomagają procesy odtruwania organizmu i powstrzymują rozwój obrzęków. Ponadto działają żółciotwórczo i żółciopędnie, przyczyniając się również do wydalania wielu ksenobiotyków z kałem. Z wiązówek (kwiaty, kwitnące ziele) przygotowuje się napar 5% i zażywa kilka razy dziennie po 100 ml.

Temperatura wodnych wyciągów z roślinnych surowców salicylowych podczas przyjmowania doustnego powinna wynosić minimum 50oC. Składniki czynne są wówczas szybciej absorbowane z jelit do krwi i efekt działania leku jest również mocniejszy.

Właściwości przeciwreumatyczne wykazuje również coraz bardziej popularna w medycynie hakorośl rozesłana, czyli czarci pazur Harpagophytum procumbens D.C., należąca do rodziny połapkowatych Pedaliaceae.

Surowcem farmaceutycznym są korzenie, zbierane po przekwitnięciu rośliny: korzeń hakorośli - Radix Harpagophyti. Z korzeni sporządza się proszek: Pulves Harpagophyti, ekstrakt płynny i suchy – Extractum Harpagophyti, które następnie służą do wyrobu tabletek, nalewki, kapsułek, maści.

W korzeniu hakorośli występują glikozydy irydoidowe (do 3%, przeciętnie 1,5-2%): harpagozyd, harpagid (C15H24O10), prokumbid, werbaskozyd, izoakteozyd, ponadto trójterpeny (kwas oleanolowy), flawonoidy (kwercetyna, kemferol, luteolina), fitosterole (w tym beta-sitosterol), woski, tłuszcze, fenolokwasy.

Wyciągi z surowca posiadają właściwości przeciwzapalne, przeciwreumatyczne, przeciwbólowe, pobudzające wydzielanie soków trawiennych, poprawiające trawienie, przeciwartretyczne, odtruwające i żółciopędne.

Wskazaniem do zastosowania preparatów hakorośli są: choroby reumatyczne, artretyzm, bóle mięśni i stawów, niedokwaśność i bezsoczność żołądka, zaburzenia przepływu żółci, stany zapalne wątroby, wirusowe zapalenie wątroby, stany zapalne ścięgien i więzadeł, kontuzje sportowe, nerwobóle, zapalenie wielonerwowe, rwa kulszowa.
Przeciwzapalne i przeciwbólowe właściwości hakorośli mogą być wykorzystane także w stanach zapalnych narządów rodnych (np. zapalenie przydatków, zapalenie sromu, upławy, zapalenie jąder), chorobach alergicznych, chorobach przeziębieniowych, chorobach zakaźnych i chorobach autoimmunologicznych (autoagresja, np. łuszczyca, toczeń rumieniowaty, ziarnica, twardzina). Preparaty hakorośli korzystnie działają również w przypadku trądzików (hamują stany zapalne) i przewlekłych schorzeniach oczu oraz uszu na tle infekcji bakteryjnych i stanów zapalnych z wysiękiem. Surowiec może zastąpić ziele świetlika, zawiera bowiem również glikozydy irydoidowe (okłady z naparu, równoczesne picie naparu lub nalewki).

Pulves Harpagophyti – 3-5 g dziennie, np. 1 g co 6 godzin; w przypadku chorób artretycznych i reumatycznych przez wiele miesięcy.

Ekstractum Harpagophyti 2:1 (2 części rozdrobnionego korzenia na 1 część alkoholu) – 1200-2500 mg dziennie.

Tinctura Harpagophyti 1:3 (1 część rozdrobnionego korzenia na 3 części alkoholu 40-60%): 5 ml 3 razy dziennie.

Infusum Harpagophyti (napar) 3-4%: wypić w 3 porcjach (3-4 g rozdrobnionego korzenia na 100 g wrzącej wody, przykryć, odstawić na 30 minut, przecedzić, dopełnić brakującą ilość wody do 100 g, najlepiej przepłukując odcedzony korzeń gorącą wodą powtórnie). Można stosować do okładów, płukania i przemywania ma skórę i błony śluzowe.

Lukrecja gładka - Glycyrriza glabra L. (Liquiritia officinalis Moench) należy do rodziny motylkowatych (Fabaceae = Papilionaceae). Lukrecja zawiera flawanon - likwirytynę i likwirytygeninę, chalkony, saponinę trójterpenową - kwas glicyryzynowy (glycyrrhetinic acid) - do 12%, saponinę - kwas glabrykowy, kw. likwirycjowy, glabrolidy, kwasy glicyrytynowe; hydroksykumaryny (umbeliferon, herniaryna, likumaryna), beta-sitosterol, żywice, olejek eteryczny, alkohole cukrowe, gorycze (glicyramanina), rhamnoliquirilinę . Saponiny zawarte w lukrecji wykazują działanie przeciwzapalne podobne do adenokortykotropiny i dezoksykortykosteronu. Wywierają wpływ przeciwreumatyczny i przeciwartretyczny, co zostało wykorzystane w fitoterapii. Saponiny nie wykazują jednak działań ubocznych charakterystycznych dla ACTH i kortykosteronu. Za granicą wyciągi z lukrecji są zalecane do leczenia choroby Simmonds'a, nowotworów niszczących przysadkę mózgową, zaniku kory nadnerczy, stwardnienia rozsianego, choroby Addisona, reumatyzmu, chorób alergicznych i astmy. Wyciągi z lukrecji przyśpieszają gojenie wrzodów żołądka. Ochraniają wątrobę przed marskością i stłuszczeniem, a także toksycznym wpływem węglowodorów i metali ciężkich, obniżają stężenie diglicerydów, zapobiegają powstawaniu nadtlenków i wolnych rodników, przyśpieszają usuwanie wolnych rodników z ustroju. Działają wykrztuśnie, przeciwbakteryjnie, żółciopędnie, rozkurczowo i moczopędnie. Lukrecja hamuje reakcje autoagresji, dlatego można ją z powodzeniem stosować w terapii chorób autoimmunologicznych, np. łuszczycy, reumatoidalnego zapalenia stawów. Od dawna znane są również właściwości estrogenne lukrecji. Reguluje wypróżnienia, ochrania śluzówkę przewodu pokarmowego. Z uwagi na ochronne i przeciwzapalne działanie na wątrobę warto polecać lukrecję w terapii wirusowego i toksycznego zapalenia wątroby. Preparaty lukrecjowe są silne w działaniu. Przedawkowane lub stosowane zbyt długo i bez przerw prowadzą do powstania obrzęków, zawrotów i bólu głowy, zaburzeń rytmu serca oraz nadciśnienia.

Odwar lukrecjowy - Decoctum Glycyrrhizae: 2 łyżki korzenia lukrecji zalać 2 szkl. wody; gotować 3 minuty; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100 ml; dzieci ważące 10-15 kg - 15 ml, 20-25 kg - 30 ml, 30-35 kg - 50 ml, 40-45 kg - 57-60 ml, 50-55 kg - 70 ml, 4 razy dz.

Ekstrakt lukrecjowy Extractum Glycyrrhizae: 4 łyżki korzenia zalać 100 ml wody; gotować (nie uzupełniać wyparowanej ilości wody !) 10 minut; wywar przecedzić przez sito i odstawić w osobnym garnczku, natomiast pozostałą nam masę korzeni ponownie zalać 50 ml wody i znów gotować, ale 5 minut, po czym wywar przelać przez sito; masę korceni odrzucić zaś otrzymany wtórny (drugi) wywar połączyć z wywarem pierwotnym (pierwszym). Oba gotować z dodatkiem 2 łyżek miodu i 1 łyżki gliceryny przez 5 minut. Tak przyrządzony lek zażywać 3-4 razy dz. po 1-2 łyżeczki.

 

DiureticaetAntidyscratica seu Depurativa, Detoxicantia

 

Skrzyp polny - Equisetum arvense L. (Equisetaceae) należy do typowych surowców odtruwających, krzemionkowych i moczopędnych. Składnikami czynnymi ziela skrzypu Herba Equiseti są flawonoidy ok. 1-1,5% (ekwizetryna, izokwercytryna, galuteolina), saponiny 5% (ekwisetonina), kwas akonitowy, 3-metoksypirydyna, sole mineralne 15-20%, w tym kwas krzemowy stanowi 66%, z czego 10% krzemionki jest rozpuszczalne w wodzie, sole potasu i krzemu – łącznie 10%, fitosterole, kwas kawowy, kwas chlorogenowy.

Do celów terapeutycznych zalecam stosować wyłącznie odwar z ziela skrzypu. Napar jest mało wartościowy i nie zawiera cennych związków krzemu. Ziele skrzypu jest surowcem trudnym do ekstrakcji. 1-2 łyżki rozdrobnionego surowca należy zalać 1-2 szklankami wody, gotować minimum 10 minut, po czym odstawić jeszcze na 20-30 minut pod przykryciem. Po przecedzeniu odwar można zażywać 2-4 razy dziennie po 100-200 ml. W przypadku chorób zwyrodnieniowych stawów ziele skrzypu należy łączyć z surowcami przeciwbólowymi i przeciwzapalnymi (kwiat i ziele wiązówki, kora wierzby, korzeń hakorośli).

Podobne właściwości lecznicze posiada kłącze perzu – Rhizoma Graminis (Rhizoma Agropyri) otrzymywane jest z perzu właściwego – Triticum repens L. (Graminae). Kłącze perzu zawiera polisacharydy fruktanowe (trytycyna 3-10%), śluzu (do 10%), oligosacharydy, monosacharydy, alkohole cukrowe (2-3%): mannitol i inozytol; ponadto kwas krzemowy i krzemiany, poliacetyleny (kapilen, czyli agropyren). Wodne wyciągi z kłącza działają moczopędnie, odtruwająco, przeciwwysiękowo, przeciwobrzękowo, saluretycznie i hepatoprotekcyjnie. Wywierają wpływ lipotropowy, zmniejszają stężenie triglicerydów i cholesterolu we krwi. Uszczelniają i wzmacniają strukturę nabłonków układu pokarmowego, krwionośnego i oddechowego. Preparaty z perzu ułatwiają wydalanie szkodliwych i zbędnych produktów przemiany materii i dlatego są zalecane w leczeniu przewlekłych chorób skóry, nadciśnienia, zatruć, cukrzycy, kamicy moczowej i chorób reumatycznych. Najwartościowszy jest odwar 5-6% - Decoctum Rhizomae Graminis – w ciągu dnia wypić stopniowo 2-3 szklanki.

Do ziół odtruwających i moczopędnych, a zarazem krzemionkowych należy także rdest ptasi (Herba Polygoni avicularis), miodunka (Herba Pulmonariae), poziewnik (Herba Galeopsidis) i przytulia (Herba Galii).

Spośród wielu gatunków przytulii, godne polecenia są przytulia wonna - Galium odoratum (L.) Scop., przytulia czepna – Galium aparine L., przytulia właściwa Galium verum L. i przytulia pospolita Galium mollugo L. (rodzina marzannowate – Rubiaceae). Ziele przytulii zasobne jest w kwas krzemowy, irydoidy (asperulozyd, monotropeina), kwas kawowy, kwas salicylowy, kwas p-kumarowy, kwas chlorogenowy, kwas ruberytrynowy, rubiadyno-primwerozyd, flawonoidy (rutyna, izokwercytryna, hesperydyna), gorycze i palustrozyd. Składniki przytulii wywierają wpływ przeciwzapalny, przeciwwysiękowy, wazoprotekcyjny, rozkurczowy, przeciwwysiękowy i antyseptyczny. Preparaty przytuliowe zalecane są w leczeniu przewlekłych stanów zapalnych układu kostno-stawowego, układu moczowego, układu oddechowego, chorób alergicznych, skórnych, przewlekłych zatruć, miażdżycy, nadmiernej kruchości naczyń krwionośnych i kamicy moczowej. Wartościowy jest odwar przytuliowy – Infusum Galii: 1 łyżka rozdrobnionego ziela na 1 szklankę wody, gotować minimum 5 minut, odstawić na 30-40 minut, przecedzić. Pić 2-4 razy dziennie po 100-200 ml. Cenny jest także macerat ze świeżego ziela: 1 część zmielonego świeżego ziela zalać 5 częsciami wody przegotowanej o temperaturze pokojowej. Odstawić pod przykryciem na 6 godzin, przecedzić. Można zakonserwować alkoholem 40% (1 część maceratu na 1 część alkoholu). Tak sporządzony macerat zażywać 2-3 razy dziennie po 15 ml.

Ziele nawłoci – Herba Solidaginis. Do celów leczniczych można zastosować dwa gatunki nawłoci: nawłoć pospolitą – Solidago virga-urea L. oraz nawłoć kanadyjską Solidago canadensis L., z rodziny złożonych Compositae. Polifenole i saponiny zawarte w surowcu tworzą związki kompleksowe z wieloma ksenobiotykami, czyniąc je łatwo rozpuszczalnymi w wodzie. Dzięki temu wiele toksyn może być usuniętych z organizmu wraz z moczem i potem. Glikozydy fenolowe i saponiny zwiększają filtrację w kłębuszkach nerkowych i zmniejszają resorpcję zwrotną w kanalikach nerkowych. Antocyjany, fenolokwasy i flawonoidy zawarte w nawłoci działają dodatkowo przeciwzapalnie, przeciwwysiękowo i rozkurczowo. Przyśpieszają ustępowanie wysięków wokół stawów. Spośród wielu składników czynnych nawłoci, warto w tym miejscu wymienić: flawonoidy ok. 1,5%: awikularyna, kemferol, hiperozyd, rutozyd, izokwercytryna; garbniki – 8-15%, kwas chlorogenowy (0,2-0,4%, Glikozyd fenolowy - lejokarpozyd 0,08-0,48%, saponiny triterpenowe: kwas oleanolowy – do 2%, olejek eteryczny – 0,4-0,5%. Zalecane są wodne wyciągi oraz ekstrakty wodno-alkoholowe zagęszczone lub suche z nawłoci. Napar nawłociowy - Infusum Solidaginis: 2 łyżki rozdrobnionego ziela zalać 1 szklanką wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dziennie po 100-150 ml.

Jedną z najbardziej popularnych roślin należących do grupy Depurativa jest fiołek trójbarwny Viola tricolor L. z rodziny fiołkowatych Violaceae. Długo nie był znany skład chemiczny tej rośliny, pomimo szerokiego stosowania. Surowiec – Herba Violae tricoloris jest opisany w Farmakopei Polskiej VI. Składnikami czynnymi są flawonoidy 0,2-0,4%, śluzy – 8-10%, kwas salicylowy 0,06-0,30%, garbniki 2-5%, sole mineralne – do 11%, olejek eteryczny – 0,01%, antocyjany (peonidyna, delfinidyna), śluzy (do 10%), kwas kawowy, kwas kumarynowy, kwas pirokatechowy, umbeliferon. Spośród flawonoidów warto wymienić: rutozyd, luteolinę, witeksynę, orientynę, wiolantynę, saponarynę. Dobrej jakości surowiec daje napar, który po odstaniu gęstnieje (śluzowacieje). Wodne wyciągi i ekstrakty wodno-alkoholowe z fiołka trójbarwnego przyśpieszają wydalanie toksyn oraz zbędnych metabolitów z organizmu, wzmagają wydzielanie potu i łoju, działają rozkurczowo i silnie przeciwzapalnie. Zmniejszają łamliwość i przepuszczalność naczyń krwionośnych włosowatych. Regulują trawienie, zapobiegają zaparciom i obrzękom na tle zatrzymania chlorku sodu w ustroju. Fiołek trójbarwny zalecany jest przede wszystkim po zatruciach, przy przewlekłych schorzeniach skóry, w chorobach reumatycznych, w artretyzmie i naczyniowych chorobach oczu. Nie ma obawy przedawkowania przetworów z fiołka trójbarwnego. Najczęściej zalecany jest napar: 1-2 łyżki rozdrobnionego ziela zalać 1-2 szklankami wrzącej wody; odstawić na 45 minut, przecedzić. Pić 2-4 razy dziennie po 100-150 ml.

 

 

 

Roborantia et Chondroprotectiva

 

W tkance łącznej właściwej oraz w tkance chrzęstnej znajdują się komórki, włókienka białkowe, a pomiędzy nimi istota podstawowa. Komórki tkanki chrzęstnej noszą nazwę chondrocytów. Natomiast komórkami tkanki łącznej właściwej są fibroblasty, komórki tuczne (mastocyty), histiocyty, komórki plazmatyczne (plazmocyty) i komórki napływowe (leukocyty, limfocyty, granulocyty).

Istota podstawowa zawiera glikozaminoglikany GAG, które z białkami tworzą proteoglikany. Glikozaminoglikany maja postać łańcuchów zbudowanych z dwucukrów. Dwucukry te złożone są z kwasu glukuronowego, acetyloglukozaminy i acetylogalaktozaminy.

Wyróżnić można siedem rodzajów glikozaminoglikanów: kwas hialuronowy, 4-siarczan chondroityny, 6-siarczan chondroityny, siarczan dermatanu, siarczan keratanu, siarczan heparanu i heparyna. Mają one zdolność wiązania SO42- oraz tworzenia kompleksów z białkami (monomery proetoglikanów). Monomery proteoglikanów ulegają połączeniu z kwasem hialuronowym, co daje makrocząsteczki proteoglikanów. Makroczęsteczki wypełniaja przestrzenie w istocie podstawowej, wiążą wodę, przybierając postać żelu. Istota podstawowa dzięki takiej budowie umożliwia krążenie płynu tkankowego (przesączu osocza krwi), który pełni funkcje odżywcze dla komórek tkanki łącznej właściwej i tkanki chrzęstnej.

Kwas hialuronowy to polimer zbudowany z monomerów (kwasu glukuronowego i acetyloglukozaminy). W istocie podstawowej kwas hialuronowy przybiera formę włókienek długości 2,5 μm.

Do celów leczniczych kwas hialuronowy (Hyaluronic Acid), Acidum hyaluronicum) jest uzyskiwanych z grzebieni kogucich. Najczęściej stosowany w formie hialuronianu sodu (Sodium Hyaluronate). Najbardziej efektywne i racjonalne jest dostawowe podawanie kwasu hialuronowego, gdyż ruchliwość zwyrodniałego stawu ulega poprawie, a proces odżywiania chrząstki znacznie usprawniony. Pacjenci nie odczuwają również tak dużego bólu podczas pracy chorego stawu. Zastosowany zewnętrznie na skórę i błony śluzowe przyspiesza gojenie ran. Zalecane dawki dostawowe: 20 mg 1 raz w tygodniu, przez 3-5 tygodni.

Obecnie na rynku jest sporo suplementów i leków doustnych (kapsułki) oraz do użytku zewnętrznego (żele, kremy) zawierających hialuronian sodu. Stosowanie preparatów hialuronowych doustne jak i na skórę (w okolice chorych stawów) ma jedynie teoretyczne uzasadnienie.

Kwas chondroitynosiarkowy (Chondroitine Sulfuric Acid) podany doustnie ulega wchłonięciu do krwi i limfy. Wzmaga regenerację kości, chrząstek i rogówki. Hamuje wchłanianie kostne, zmniejszając wydalanie wapnia, jednocześnie zwiększa wiązanie wapnia z białkami kości. Hamuje działalność enzymów lizosomalnych w chrząstce, indukuje syntezę proteoglikanów. Teoretycznie może spowalniać proces degeneracji tkanki chrzęstnej i wspomagać jej odnowę. Kwas chondroitynosiarkowy, jak i chondroitynosiarczan sodu są stosowane do leczenia i profilaktyki chorób zwyrodnieniowych stawów. Zalecane dawki wynoszą 400-500 mg 2-3 razy dziennie przez kilka miesięcy.

Glukozoamina jest aminocukrem uzyskiwanym do celów leczniczych syntetycznie. Stanowi substrat do syntezy proteoglikanów. Z jelit do krwi ulega wchłonięciu około 70% podanej dawki. Przenika do tkanki chrzęstnej i aktywuje czynności chondrocytów.Dlatego też zalecana jest w leczeniu uszkodzeń mechanicznych chrząstek, chorób zwyrodnieniowych stawów i do profilaktyki zmian zwyrodnieniowych stawów, zwłaszcza przy ich znacznym obciążeniu. Maksymalne stężenie we krwi osiąga po 10 h. Okres półtrwania wynosi 54,8-80,9 h. Metabolizowana jest w wątrobie (70%), wydalana z kałem (11,3%) i moczem (9,6%). W preparatach handlowych występuje w formie jodowodorku, chlorowodorku i siarczanu glukozoaminy. Zalecane dawki wynoszą 1-1,5 g/24 h podane w 1-2 porcjach. Jest też składnikiem żelów i kremów zalecanych do wcierania w skórę.

Od dawna wiedziano, że dostarczanie określonych składników odżywczych wpływa na procesy regeneracji tkanek. Przy złamaniach kości oraz uszkodzeniach stawów zalecano więc spożywanie wywaru z kości cielęcych, kości wieprzowych, z kurzych łapek, wywaru żelatynowego. Potrawy te są źródłem aminokwasów i białek wchodzących w skład kości i chrząstek (kolagen, hydroksyprolina, prolina, lizyna, glicyna). Obecnie w handlu są dostępne dla sportowców hydrolizaty kolagenu i żelatyna w formie łatwo rozpuszczalnej, zalecane do zażywania przy kontuzjach, i w celu profilaktyki chorób zwyrodnieniowych stawów. Preparaty te są często dodatkowo wzbogacone w witaminę B6, wapń, magnez, krzem i witaminę C, które uczestniczą w przemianach aminokwasów, procesach mineralizacji układu kostnego i syntezie kolagenu.

W leczeniu szeroko rozumianych uszkodzeń układu kostno-stawowego w tradycyjnej medycynie ludowej zalecano preparaty sporządzone z żywokostu i kozieradki.

Korzeń żywokostuRadix Symphyti (Radix Consolidae) obecnie znacznie stracił na znaczeniu w medycynie. W II połowie XX wieku opublikowano bowiem dane toksykologiczne dotyczące alkaloidów pirolizydynowych obecnych, między innymi w żywokoście. W ten sposób zdyskwalifikowano również inne surowce zielarskie jako środki lecznicze, np. Senecionis vulgaris Herba, Senecionis jacobaeae Herba. Doświadczalnie wykazano hepatotoksyczne i kancerogenne właściwości tych alkaloidów. Komisja E dopuszcza jedynie zewnętrzne stosowanie żywokostu w formie 5-20% maści i żelu.

Oczywiście w nieoficjalnej medycynie ludowej korzeń żywokostu jest nadal używany wewnętrznie, podobnie jak i w niektórych krajach pozaeuropejskich.

Trudno jest powiedzieć które składniki żywokostu przyspieszają regenerację nabłonków i tkanek łącznych. Prawdopodobnie jest to efekt synergizmu wielu składników. Żywokost jest bardzo starą rośliną leczniczą, opisaną przez Dioskorydesa, Paracelsusa, św. Hildegardę, Matthiolusa i Lonicerusa. Korzeń żywokostu zawiera śluzy – do 15%, alantoinę C4H6N4O3 (ok. 1,5-2%), garbniki 4-6%, kwas digalusowy, kwas chlorogenowy, kwas kawowy, alkaloidy pirolizydynowe – 0,02-0,07%, asparaginę - 3%, trójterpen – izobauerenol, sole potasu, wapnia i sodu, glukuromannany.

Alantoina - heterocykliczna pochodna mocznika, słabo rozpuszczalna w wodzie, nierozpuszczalna w alkoholu i eterze; wydalana jest wraz z moczem przez ssaki jako wydalniczy produkt azotowy (do jej powstania w organizmie potrzebny jest enzym - urykaza, którego nie mają: pies dalmatyńczyk, małpy człekokształtne i człowiek; organizmy, które nie posiadają urykazy wydalają kw. moczowy, trudno rozpuszczalny w wodzie (stąd ulega odłożeniu w stawach i innych tkankach, powodując artretyzm). Allantoina wykazuje właściwości regenerujące, tj. przyśpieszające gojenie się ran i naskórnikowanie, co zostało wykorzystane w medycynie i kosmetologii (składników pudrów, kremów, maści).

Z kozieradki pospolitej - Trigonella foenum-graecum L. pozyskiwane są nasiona Semen Trigonellae (seu Foenugraeci). Nasiona kozieradki zawierają: śluzy - do 40% (przeciętnie 28%) (mannogalaktany), saponiny sterydowe (diosgenina - 0,3%, tigogenina, yamogenin, gitogenina), witaminy (np. witamina PP, czyli amid kwasu nikotynowego - 5 mg/100 g, witamina H, karoten, witamina F, witamina B1), biopierwiastki – 4% (żelazo, fosfor, potas, wapń), tłuszcze - do 10%, białka - do 30%, gorycze, flawonoidy (witeksyna, wicenina, izowiteksyna, luteolina, orientyna, kwercetyna), kumaryny, olejek eteryczny (0,014%), fosfolipidy (lecytyna – 2-3%), aminy biogenne (cholina, trimetyloamina), metylobetaina kwasu nikotynowego (trigoneline = trigonelina, o charakterze alkaloidu - 0,4%), kwas fitynowy, alkohole cukrowe i cyklitole (inozytol), fitosterole (lanosterol, sitosterole, stigmosterol), alkaloidy (karpaina, gencjanina), 3-hydroxy-4,5-dimethyl-2-furanone (3-hydroksy-4,5-dwumetyl-2-furanon), e-muurolene (e-murolen), B-elemene (B-elemen), B-selinene (B-selinen), dihydroactinidiolide (dwuhydroaktynidiolidyna), dihydrobenzofuran, 4-hydroksy-izoleucynę.

Preparaty z kozieradki wykazują właściwości odżywcze, przeciwzapalne, żółciopędne, rozkurczowe, poprawiające samopoczucie, żółciotwórcze, pobudzające wydzielanie soku trzustkowego, żołądkowego i jelitowego, wzmacniające, usprawniające wchłanianie pokarmów, regulujące wypróżnienia, pobudzające regenerację wszystkich tkanek, aktywujące hemopoezę (kozieradka to naturalny aktywator procesów wytwarzania krwinek), mlekopędne, moczopędne, przeciwalergiczne, anaboliczne.

Kozieradka obniża poziom glukozy we krwi zwiększając jej przenikanie do komórek. Wodno-alkoholowe wyciągi z kozieradki pobudzają miogenezę (rozwój tkanki mięśniowej), wzrost tkanki mięśniowej, chrzęstnej, kostnej i łącznej właściwej. Saponiny sterydowe kozieradki są prekursorami w syntezie hormonów sterydowych o działaniu anabolicznym (estrogeny, dehydroepiandrosteron, testosteron). Kozieradka nasila syntezę kortykosteroidów w nadnerczach. Zwiększa retencję azotu w ustroju, pobudza syntezę białek, dostarcza związki aminowe i aminokwasy, które mogą być wykorzystane w procesach anabolicznych (asymilacji). Działanie stymulujące wzrost organizmu związane jest z pobudzającym wpływem 4-hydroksy-izoleucyny na wydzielanie insuliny. Insulina pobudza syntezę białka. W wielu krajach kozieradka uważana jest za skuteczny afrodyzjak. Lecytyna i inne fosfolipidy zawarte w kozieradce działają psychotonicznie i pobudzająco na motorykę mięśni. Wodno-alkoholowe przetwory z kozieradki zwiększają wydolność fizyczną (o 40-60%, zależnie od diety) i psychiczną (nawet o 50-70%). Dzięki zawartości fosfolipidów, choliny i betainy oraz sitosterolu kozieradka działa lipotropowo i przeciwmiażdżycowo. Zapobiega marskości wątroby, przyśpiesza procesy detoksykacji (odtruwania) i eliminacji toksyn z ustroju. Zapobiega także zastojom żółci i rozwojowi kamicy żółciowej. Chroni wątrobę przed wpływem niektórych ksenobiotyków (leków, węglowodorów). Preparaty kozieradkowe podane doustnie wywierają również wpływ przeciwkaszlowy i przeciwdepresyjny. Zastosowanie zewnętrznie (okłady, płukanki) działają przeciwzapalnie, przeciwobrzękowo, przeciwwysiękowo, przeciwświądowo, zmiękczająco, pobudzająco na regenerację. Przyśpieszają resorpcję ropni i gojenie krostek. Obecnie w niektórych krajach kozieradka jest wykorzystywana do produkcji hormonów sterydowych.

Zastosowanie kozieradki. Osłabienie fizyczne i psychiczne, wychudzenie, zanik mięśni, choroby reumatyczne i zwyrodnieniowe stawów, złamania kości, niedokrwistość, zaparcia, kamica żółciowa, stłuszczenie serca, nerek i wątroby, choroby alergiczne, kaszel, nieżyty układu oddechowego; stany zapalne powiek, spojówek i gałki ocznej (okłady + zażywanie doustne); troficzne choroby skóry (zewnętrznie + doustnie), owrzodzenia skóry, ropnie, przetoki ropne skórne, plamy na skórze, krwiaki, sińce, owrzodzenia błon śluzowych, stany zapalne jamy ustnej, gardła i narządów płciowych, oparzenia, rany, odleżyny; choroba wrzodowa, ostre nieżyty przewodu pokarmowego z bolesną biegunką i bólami brzucha; uprawianie kulturystyki bez wyraźnych efektów przyrostu mięśni, zaburzenia koncentracji i zapamiętywania, niedobór estrogenów, niedoczynność kory nadnerczy.

Do lewatyw: zaparcia, hemoroidy, stany zapalne odbytu. Do irygacji i nasiadówek: stany zapalne pochwy i warg sromowych, świąd sromu. Za granicą przetwory z kozieradki zalecane są przy impotencji (niemocy płciowej) oraz w okresie przekwitania (menopauzy), bowiem działają estrogennie.

Działania niepożądane. U niektórych osób pod wpływem przetworów z kozieradki pot i łój przybiera kozi zapach.

Odwar - Decoctum Trigonellae: 2-3 łyżki nasion mielonych zalać 2 szklankami wody, gotować 5 minut, odstawić pod przykryciem na 30 minut, przecedzić. Pić 2 razy dziennie po 1 szklance. W razie schorzeń układu oddechowego i pokarmowego przyjmować 4-6 razy dziennie po 100 ml. Taki odwar używa się także do okładów, płukanek, lewatywy, irygacji i przemywania.

Wyciąg wodno-alkoholowy: 4 łyżki mielonych nasion zalać 1 szklanką wrzącej wody; odstawić na 60 minut pod przykryciem, następnie dolać 200 ml alkoholu 40-60%, przelać do słoja i szczelnie zakręcić. Odstawić na 3 dni, po czym przefiltrować, dodać miód spadziowy (200 ml), wymieszać. Preparat zażywać 3-4 razy dziennie po 4-6 łyżek.

 

 

Rubefacientia, Phlogistica et Anaesthetica

 

Kwas mrówkowy (metanowy, HCOOH) - Acidum formicum (Acidum formicicum) to najprostszy kwas organiczny. Występuje w jadzie pszczół, os, szerszeni oraz mrówek. Produkowany w większych ilościach i kumulowany jest przez niektóre rośliny, np. z rodzaju Valeriana, Drosera, Juniperus, Polygonum, Urtica i Abies. Kwas mrówkowy posiada właściwości przeciwroztoczowe, pierwotniakobójcze, fungistatyczne, w mniejszym stopniu bakteriostatyczne i bakteriobójcze. W medycynie ma zastosowanie jako środek rozszerzający naczynia krwionośne, porażający receptory czuciowe i bólowe oraz przeciwreumatyczny, przeciwartretyczny i rozgrzewający. Zalecany w roztworach 1-10% na spirytusie (Spiritus formicum, formicarum) do wcierania w skórę (bolące stawy, mięśnie, nerwobóle). Etanol zawarty w spirytusie mrówkowym, wcierany w skórę, dodatkowo przynosi uczucie ochłodzenia i znieczulenia miejscowego, a następnie przekrwienia. Niekiedy łączony ze spirytusem kamforowym, terpentynowym oraz olejkami eterycznymi o podobnym działaniu. Czysty etanol, spirytus mrówkowy lub spirytus kamforowy w stanach zapalnych zastosowany w formie okładów rozgrzewających zmniejsza odczuwanie bólu i przyśpiesza wchłanianie wysięku.

Kwas mrówkowy jest stosowany również jako konserwant w przemyśle spożywczym (ryby, niektóre soki i przeciery warzywno-owocowe), oznaczany jako E 236. Konserwująco działa w stężeniu 0,15-0,20%. Kwas mrówkowy działa głównie na grzyby i pierwotniaki, w dużych stężeniach – ponad 10% wywiera wpływ przeciwbakteryjny. Hamuje aktywność katalazy. Jest aktywny i efektywny przy niskim pH – około 1,5-3.

Kwas mrówkowy w dużych ilościach jest toksyczny dla ludzi i zwierząt (około 1 g/kg masy ciała może spowodować silne zatrucie i zgon). Stężone roztwory (ponad 25%) powodują oparzenia skóry i błon śluzowych oraz martwicę tkanek. Drażnią również układ oddechowy i narząd wzroku. W razie spożycia stężonych roztworów następuje oparzenie i martwica błon śluzowych przewodu pokarmowego, podrażnienie nerek i układu żółciowego. Dochodzi do przekrwienia i wysięków krwawo-surowiczych. Powoduje korozję urządzeń metalowych.

Kamfora (Camphora)– 1,7,7-trimetylodicyklo-(1,2,2)-heptanon-2 - ma postać kryształków ulegających sublimacji o silnym zapachu i smaku. Temperatura topnienia 175-179o C. Pod względem chemicznym jest dwupierścieniowym ketonem terpenowym. Terpeny to węglowodory alicykliczne. Dawniej była pozyskiwana z drzewa kamforowego (cynamonowiec kamforowy) – Cinnamomum camphora Nees et Bern. z rodziny wawrzynowatych Lauraceae. Obecnie kamfora jest otrzymywana syntetycznie z pinenu lub octanu bornylu.

Kamfora dawniej miała duże znaczenie w medycynie, obecnie małe. Była stosowana do wewnątrz (doustnie i pozajelitowo, dostawowo) oraz zewnętrznie (Unguentum Camphoratum, Linimentum Ammoniato-Camphoratum, Linimentum Saponato-Camphoratum, Oleum Camphoratum, Linimentum Restaurans). Obecnie praktycznie tylko jest używana zewnętrznie, choć jest jeszcze kilka preparatów zagranicznych doustnych zawierających kamforę. Po podaniu do wewnątrz kamfora pobudza ośrodek naczynioruchowy, rozkurcza mięsnie gładkie przewodu pokarmowego, w tym układu żółciowego, ponadto rozszerza oskrzela, przyśpiesza oddechy, poprawia krążenie tętnicze i żylne mózgowe, sercowe i obwodowe. Kamfora zwiększa przesączanie kłębuszkowe dając efekt wzmożonej diurezy. W dawce 1-2 g pobudza OUN, ale równocześnie powoduje dość nieprzyjemne odbijanie kamforą ze strony układu pokarmowego i niekiedy zawroty głowy. Przedawkowana powoduje nadmierne pocenie się, uderzenia gorąca, drgawki, utratę przytomności, zaczerwienienie twarzy, a nawet padaczkę.

Dawniej kamfora była podawana po ustaniu serca po narkozie inhalacyjnej, przy zapaści po zatruciach narkotykami, do cucenia topielców oraz zatrutych czadem. Kamfora słabo działa na zdrowe serce, natomiast pobudza do skurczów serce osłabione i po zatruciach. Rozszerza naczynia wieńcowe, zwiększa pobudliwość bodźcowo-przewodzącą serca. Zwiększa wrażliwość ośrodka oddechowego na CO2, przyśpieszając wentylację płuc. Obkurcza naczynia brzuszne i powoduje przemieszczenie krwi ku powierzchni ciała i do głowy. Poprawia to niewątpliwie czynności mózgu i może ułatwiać reagowanie na bodźce otoczenia. Pobudza korę mózgową i ośrodki wegetatywne. W nadmiernie dużych dawkach daje jednak efekt koffeinopodobny – gonitwę myśli. Nie zaburza jednak logicznego myślenia. Nadmiernemu pobudzeniu towarzyszą drgawki kloniczne. Działanie kamfory jest jednak krótkotrwałe, gdyż szybko jest metabolizowana i wydalana, nawet z powietrzem wydychanym. Pozajelitowo (domięśniowo, do jam stawowych) podawano 2 ml roztworu olejowego kamfory (20-25%), doustnie 50-300 mg. Jako psychostymulator działa w dawce 500-800 mg w formie kamfory krystalicznej, 1-2 razy dziennie.

W użyciu była również Camphora monobromata (połączenie kamfory z bromem), która pobudzała krążenie krwi i serce, a równocześnie uspokajała OUN (250 mg 1-2 razy dziennie). Zewnętrznie kamfora jest do dziś stosowana do nacierania skóry (spirytus kamforowy, mazidła, maść 10-20%) przy nerwo-, stawo- i mięśniobólach oraz dla rozgrzania w przeziębieniu.

Dla przykładu podam, że przy ustaniu czynności serca po uśpieniu podawano kamforę w następującej formie, wg Hosemanna (1926 r.): Spirytus kamforowy 3,5 g, spirytus vini 2 g, woda destylowana 4,5 g, podawano dożylnie w ilości 1-10 ml.

Kamfora ma też silne właściwości antyseptyczne, działa głównie na ziarniaki, pałeczki ropy błękitnej, gronkowce i paciorkowce.

Chloroform (Chloroformium), trójchlorometan, CHCl3 – ciężka, lotna ciecz o słodkim, a potem drapiącym smaku. Szybko przenika przez skórę i błony śluzowe. Drażni zakończenia nerwowe, wywołując zaczerwienie skóry. Szczególnie drażniąco działa na skórę uprzednio zmoczoną wodą. Niegdyś częsty składnik (10-25%) płynów i mazideł (Linimentum Chloroformii Terebinthinatum) przeciwbólowych, drażniących i przeciwreumatycznych, stosowanych zewnętrznie. Doustnie podawano chloroform w formie czystej (2-8 kropli, na cukrze) lub w postaci wody chloroformowej - Aqua Chloroformii (5 g chloroformu na 100 g wody; 1 łyżka co godzinę, nie przekraczając dawki 150 ml w ciągu doby) przy wymiotach tyfusie i zapaleniu płuc. Obecnie chloroform stracił swoje znaczenie w medycynie z przyczyn toksykologicznych.

Przykładowe mazidła zawierające chloroform, stosowane w I połowie XX wieku:

Rp. Veratrini 0,5

Chloroformii 6,0

Ol. olivarum 30,0

M.D.S. Zewnętrznie. Kilka razy dziennie wcierać 1-2 łyżeczki płynu przy reumatyzmie i newralgii.

Rp. Chloroformii 7,5

Ol. hyoscyami 15,0

M.D.S. Zewnętrznie przy gośćcu i pleurycie (zapaleniu opłucnej).

Oleum Terebinthinae rectificatum - olejek terpentynowy czysty; otrzymywany przez destylację terpentyny; bezbarwna, ruchliwa ciecz o silnym zapachu i smaku. Zastosowany na skórę działa drażniąco, pobudzając krążenie krwi. Stosowano do wcierania w skórę przy nerwobólach, reumatyzmie (składnik recepturowego Linimentum Capsici compositum, Linimentum Chloroformii Terebinthinatum), przy przeziębieniach. Ponadto do inhalacji przy nieżycie oskrzeli z wydzieliną ropną i zgorzeli płuc. W maściach 6% do leczenia odmrożeń. Dawniej również doustnie przy zatruciach fosforem i przy nieżytach układu moczowego. Ponadto doustnie jako środek żółciopędny przy kolce żółciowej i kamicy żółciowej - 5-10 kropli. Do okładów na szyję i klatkę piersiową przy zapaleniu i zaflegmieniu gardła i krtani. Wreszcie zewnętrznie do wcierania we włosy i skórę jako środek przeciwpasożytniczy. Podany pozajelitowo (podskórnie) do nieswoistej terapii bodźcowej w celu pobudzenia układu odpornościowego - powoduje powstanie ropnia jałowego, uwalnianie białek do krwiobiegu i w ten sposób pobudzanie procesów odpornościowych. Nadużywany lub nieumiejętnie stosowany może spowodować oparzenie i martwicę skóry. Zalecane rozcieńczenia olejku terpentynowego z olejem bazowym: 1:1, 1:2. Podczas stosowania uważnie obserwować reakcję skóry.

Olejek terpentynowy po dostaniu się do krwi z jelit wywiera działanie ogólne: moczopędne i pobudzające gruczoły dróg oddechowych do wydzielania śluzu; w większych dawkach uszkadza nerki (krwiomocz, białkomocz), powoduje ostry nieżyt żołądka i jelit, biegunkę oraz wymioty. Wydalany jest przez płuca, nerki i skórę.

Główne składniki terpentyny to: L- i B-pinen, karen, kamfen, dwupenten, terpineol, octan bornylu, limonen.

Owoc papryki ostrej, czyli pieprzowca Capsici Fructus zawiera fenyloalkiloaminy – kapsaicynę (przeciętnie 0,5-0,18%, w niektórych odmianach zawartość składnika może sięgać do 1,9%), glikoalkaloid sterydowy – solanokapsyna, karotenoidy (ok. 0,5%): kapsulina, kapsantyna, kapsorubina; leukoantocyjany, olejek eteryczny bogaty w limonen i linalol (1,25-1,5%); witaminę C (do 250-258 mg%), witaminę E (do 1000 ng/100 g), cukry (2-8,4%; suche owoce 50%), białko (1,5%), witaminę C (1,6-13,9%), kapsycydynę (saponina sterydowa). Kapsaicynę C18H27NO3 można zaliczyć do grupy alkaloidów pochodnych benzyloaminy.

Zmikronizowane owoce, sok oraz wyciągi z owoców pieprzowca silnie podrażniają skórę i błony śluzowe, wywołując efekt miejscowego przekrwienia. 1-2 g owoców spożyte naraz pobudzają ogólne krążenie krwi, przyśpieszają wentylację płuc, działają moczopędnie i napotnie. Regularnie zażywane przetwory z owoców pieprzowca pobudzają przemianę materii, zwiększają popęd płciowy, wzmagają procesy detoksykacji (odtruwania), stymulują układ odpornościowy ogólnoustrojowy oraz system GALT układu pokarmowego. Składniki saponinowe i alkaloidowe papryki ostrej hamują rozwój wielu bakterii chorobotwórczych i drożdżaków przewodu pokarmowego (E. coli, Salmonella, Shigella, Candida). Ponadto zwiększają wydzielanie soków trawiennych, przyspieszają proces trawienia i wchłaniania składników pokarmowych. Wywierają wpływ żółciopędny i regulujący pasaż treści pokarmowej w jelitach.

Zmikronizowane owoce (Pulvis Capsici), wyciągi (Extractum, Tinctura Capsici), sok (Succus Capsici) jak i czysta kapsaicyna (Capsaicinum) z owoców pieprzowca są składnikiem wielu maści i mazideł recepturowych i fabrycznych zalecanych do miejscowego stosowania przy bólach stawów, nerwobólach i mięśniobólach. Drażniące właściwości kapsaicyny, oleożywicy Oleoresina Capsici i Pulvis Capsici zostały wykorzystane do produkcji gazów obronnych.

Nasienie gorczycy białej i czarnej – Semen Sinapis albae et Semen Sinapis nigrae oraz olejki gorczyczne (gorczycowe) z nich pozyskane – Oleum Sinapis aethereum.

Sinapis nigrae Semen zawiera olej tłusty 37% (bogaty w kwas erukowy, kwas olejowy, kwas linolowy, kwas linolenowy) i glikozyd - synigrynę – 5-7%, alkaloid – sinapinę C16H25NO5 (zawiera kwas sinapinowy i cholinę). Glikozyd sinigryna C10H16O9NS2K, ulega rozpadowi pod wpływem mirozynazy do izoasiarkocyjanku allilu C3H5NCS, glukozy i kwaśnego siarczanu potasu. Izosiarkocyjanek allilu to główny składnik wydzielającego się wówczas z olejku gorczycznego.

Sinapis albae Semen zawiera glukozynolat – synalbinę – do 2,5%, śluzy – 15-25%, olej tłusty 22-35%, białka – 33-38%, cukry 10%, karoten do 0,5 mg%, witaminę C 30 mg%. Enzymatyczna hydroliza glukozynolatów uwalnia olejek eteryczny gorczycowy, zawierający 92-95% izosiarkocyjanianu allilu.

Olejek gorczycowy jest składnikiem mazideł, płynów i maści rozgrzewających, podrażniających skórę zalecanych do wcierania przy chorobach reumatycznych, nerwobólach i mięśniobólach. Podobne zastosowanie miały Charta sinapisata (papiery gorczyczne, zmaczane w ciepłej wodzie przed nałożeniem na skórę) zawierające na swojej powierzchni zmielone nasiona gorczycy.

W medycynie zastosowanie miał również Spiritus Sinapisatus oraz nalewka Tinctura Sinapis, które wcierano w bolące i przemarznięte miejsca. Podobne właściwości lecznicze i składniki chemiczne posiada Herba Cochleariae (do wcierania używano Spiritus Cochleariae) oraz korzeń chrzanu - Radix Armoraciae (do nacierania używano Spiritus Armoraciae, a do okładów Cataplasma Armoraciae ex tempore parata – świeża papka chrzanowa).

Ciemiężyca biała Veratrum album L., ciemiężyca czarna Veratrum nigrum L. oraz ciemiężyca zielona Veratrum lobelianum Bernh. z rodziny liliowatych – Liliaceae dostarczały cenny surowiec - kłącze ciemiężycy – Rhizoma Veratri seu Radix Hellebori albi, FP II, Rhizoma Veratri viridis, Rhizoma Veratri nigri.  Kłącza wykopywano we wrześniu lub w październiku, szybko myto pod bieżącą wodą i suszono w przewiewnym miejscu.

W surowcach znajdują się alkaloidy – ok. 2% (jerwina C27H43NO9, germina, cewina, germeryna, weratryna, weratralbina, protoweratryna), glikozydy gorczyczne – weratrymaryna, kwas chelidonowy, kwas weratrynowy. Występujące w ciemiężycach alkaloidy można podzielić na 3 grupy: alkaloidy alkoholowo-aminowe: germina, jerwina, cewina, protoweryna; alkaloidy eterowe: weratrydyna, germitryna, germaryna = germeryna (C37H59NO11), protoweratryna; alkaloidy glikozydowe: weratrozyna, pseudojerwina C33H49NO.

Przy dostaniu się sproszkowanej ciemiężycy na błony śluzowe dróg oddechowych następuje silne kichanie, kaszel, ślinotok i łzawienie. Jest to w pewnym sensie naturalna broń w rodzaju współcześnie stosowanych gazów łzawiących. Nieumiejętnie zastosowana może jednak spowodować atak astmy, zgon człowieka i zwierząt.

Ciemiężyca może zastępować zagraniczny surowiec – nasiona kichawca lekarskiego - Sabadilla officinarum Brandt.

Małe dawki ciemiężycy podane do wewnątrz pobudzają ośrodki parasympatyczne, powodują obniżenie ciśnienia krwi i zwolnienie czynności serca. Weratryna pobudza trawienie, pobudza układ nerwowy, likwiduje stany wyczerpania, przeczyszcza i działa moczopędnie. Z uwagi jednak na małe różnice w dawce leczniczej i trującej, ciemiężyce obecnie nie są stosowane wewnętrznie w medycynie oficjalnej.

Nalewka ciemiężycowa wtarta w skórę powoduje długotrwałe znieczulenie miejscowe, co było wykorzystywane przy zwalczaniu bólu stawów, mięśni i nerwów. Obecnie ma zastosowanie jedynie w medycynie ludowej.

Ciemiężyca to roślina zielarska wysoce niebezpieczna. Minimalne jej przedawkowanie powoduje wymioty, uszkodzenie mięśnia sercowego, chwiejny chód, silne podrażnienie błon śluzowych i w końcu zapaść kończącą się śmiercią. Wysuszenie rośliny nie zmniejsza toksyczności surowca z niej pozyskanego. Nadmierne wcieranie przetworów ciemiężycowych w skórę oraz stosowanie jej na skórę uszkodzoną może spowodować zatrucie organizmu, łącznie ze zgonem.

Leki otrzymane z ciemiężycy mogą być stosowane wyłącznie pod kontrolą lekarską. Dawkowanie indywidualne. W warunkach domowych można jedynie sporządzić nalewkę i ocet ciemiężycowy zabijające wszy i pchły, roztocze i inne stawonogi pasożytnicze.

Wskazania: wszawica łonowa i głowowa, nużeniec (Demodex – ciemiężyca bardzo skuteczna, ale niebezpieczna), pchły, roztoczowe infekcje skóry, reumatyzm, ischias, mięśniobóle, nerwobóle, lumbago, bóle nerwu trójdzielnego.

Zewnętrznie: ocet sabadylowy 5%, maść sabadylowa 5%, nalewka 5%.

Weratryna (Veratrinum) – alkaloid, a raczej mieszanina alkaloidów, głównie weratrydyny C36H51O11N, cewiny (sabadyniny) C27H43O8N, cewadyny C32H49O9N i innych, która silnie drażni błony śluzowe. Protoweratryna działa 10 razy silniej od weratryny. Biały lub kremowy (spotkałem również brunatny) krystaliczny proszek, praktycznie nierozpuszczalny w czystej wodzie, lepiej rozpuszczalny w spirytusie: 4 części.

Veratrinum: maksymalna dawka jednorazowa 3 mg; maksymalna dawka dobowa 10 mg. Dawka trująca jednorazowa: 5 mg. Dawka śmiertelna: 250 mg. 1 g (1000 mg) weratryny zabija konia. Ok. 2-3 g sproszkowanego ziela lub kłącza ciemiężycy uśmierca świnie.

Maść weratrynowa – Unguentum Veratrini: Veratrinum – 0,5 g, smalec konserwowany benzoesanem (Adipis benzoati) – 10 g; M.f. ung. S. Maść; stosować do wcierania przy bólach artretycznych, bólach stawów i nerwobólach.

Nalewka ciemiężycowa – Tinctura Veratri (Nieswurztinktur): 1 cz. kłączy ciemiężycy na 10 cz. alkoholu 70%, macerować 2 tygodnie, przefiltrować. Stosować do nacierania.

Rp. Unguentum Veratri – do nacierań przeciwreumatycznych, wg prof. W. Roeske:

Tinctura Veratri 5,0

Lanolini 10,0

Vaselini 20,0

M. f. Ungt. S. Do wcierania przy reumatyzmie.

 

Rp. Maść przeciwreumatyczna, wg prof. J. Muszyńskiego:

Veratrini 1,0

Methylii salicylici 5,0 (salicylan metylu)

Chloroformii 5,0 (chloroform)

Lanolini anhydrici 30,0 (lanolina bezwodna)

M. f. Ungt. S. Do wcierania przy reumatyzmie stawowym.

 

Rp. Tinctura Veratri 30,0

Mentholi 5,0

M. d. s. Do wcierania w skórę w razie bólu.

 

Tradycyjnymi i niezmiernie rozpowszechnionymi środkami przeciwreumatycznymi i przeciwbólowymi stosowanymi zewnętrznie są olejki eteryczne. Powodują one rozszerzenie naczyń krwionośnych, szybsze krążenie krwi w miejscu zastosowania, rozgrzanie i zaczerwienienie skóry oraz pobliskich tkanek. Przyśpieszają Niektóre mają właściwości znieczulające (olejek miętowy Oleum Menthae, mentol, eugenol, olejek goździkowy Oleum Caryophylli), co przynosi znaczną ulgę w cierpieniach bólowych. Warte polecenia są: olejek pichtowy - Oleum Pichtae, olejek herbaciany Tea Tree Oil, olejek eukaliptusowy – Oleum Eucalypti, olejek cynamonowy - Oleum Cinnamomi, olejek lawendowy - Oleum Lavandulae, olejek geraniowy - Oleum Geranii, olejek cytronellowy – Oleum Citronellae, olejekjałowcowy – Oleum Juniperi, olejek tatarakowy – Oleum Calami, olejek rozmarynowy - Oleum Rosmarini. Olejki te można wcierać w skórę po rozcieńczeniu olejem bazowym (np. oliwą z oliwek, olejem winogronowym) lub spirytusem. Spośród wymienionych szczególnie ważne jest rozcieńczenie olejku cynamonowego i goździkowego, bowiem w stanie stężonym powodują oparzenia skóry.

Efekt miejscowego rozszerzenia naczyń krwionośnych, poprawienia przepływu krwi przez tkanki otaczające chore stawy można uzyskać za pomocą jadu żmij Venena serpentium. Jad żmij stosowany miejscowo daje efekt przeciwbólowy i pobudzający procesy odnowy tkanek. Stanowi składnik maści zalecanych do leczenia zwyrodnieniowych zmian stawów, stanów zapalnych i bólowych nerwów, pochewek ścięgnistych, torebek stawowych, stanów pourazowych stawów. 100 g maści zawiera 16 jednostek mysich jadu żmii Vipera lebetina lub Vipera berus. Podobne właściwości i zastosowanie posiada maść z jadem pszczół (500-1000 j.).

Fitoterapia zwyrodnieniowej choroby stawów przyniesie tylko wtedy dobry efekt, jeśli lekarz zastosuje jednocześnie kilka środków leczniczych należących do 4 zaprezentowanych grup farmakologicznych. Dzięki znajomości właściwości składników czynnych pochodzenia roślinnego i zwierzęcego istnieje możliwość ich racjonalnego zestawienia i dzięki temu uzyskania pełnego i szerokiego działania leczniczego: przeciwbólowego, przeciwzapalnego, odtruwającego i regenerującego.